Абдулла авлонийнинг педагогик фаолияти

AL-BUKHARY UNIVERSITEY
PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA FAKULTETI PP(M)-1-5 guruh talabasi
SHOMURODOVA NILUFAR PEDAGOGIKA NAZARYASI VA TARIXI FANIDAN TAYYORLAGAN

R E F E R A T I

ABDULLA AVLONIYNING ASARLARIDAGI PEDAGOGIK G‘OYALARI
R e j a:

1. 
   Abdulla Avloniyning pedagogik faoliyati
   
2. 
   Abdulla Avloniy va boshlang’ich ta’lim
   
3. 
   Abdulla Avloniyning tarbiya xakida fikrlari ("Turkiy guliston yoxud axloq" asari misolida).
   
4. 
   Abdulla Avloniy merosining axamiyati.
   

Tayanch tushunchalar. Abdulla Avloniy ma’rifatparvar olim, pedagog. Uning ukituvchilik faoliyati, yaratgan maktabi, yozgan darsliklari. Abdulla Avloniy ijodiyotining Turkiston maktab tarakkiyotidagi urni.

Abdulla Avloniyning xayoti va ijodiyoti: ijodkor, adib,ukituvchi, san’atshunos olim 1878 yilning 12 iyulida Toshkentdagi Mergancha maxalasida tugildi. Otalari Miravlon aka xunarmandchilik bilan shugullanar edilar.

Abdulla Avloniy dastlabki boshlangich ta’limni Ukchidagi madrasada. Sung Shayoxontoxurdagi Abdumalikboy madrasada taxsil oldi. Avloniy tarjimai xolida shunday yozgan edi:
"1891 yildan boshlab fakat kish kunlarida ukib boshka fasllarda mardikor ishladim". U bush vaktlarida Navoiy, Fuzuliy,Sa’diy Sheroziylarni asarlarini sevib ukib uzi xam she’r yozishga kirishgan edi. (prof. B.Kosimovning izlanishlariga kura u davrda yozgan ilk she’rlari bizgacha yetib kelmagan).
1904 yildan boshlab uni uni ijodiy faoliyatida keskin uzgarishlar vujudga keldi:
u Mirobod maxalasida yangi usul maktabini ochdi. Bu maktabda sinf - dars tartibi ukuvchilar jamoasi tovush foydalangan xolda bolalarni 6 oyda savodlari chikar edi. Bolalarni bilimini aniklash maksadida imtixon joriy etilgan edi.
1905 yildagi inkilobiy xarakatlar natijasida Turkistonda "Tarakkiy", "Xurshid", "Tujjor" kabi ruzmonlar paydo buldi. Avloniy xam tashabbus kursatib, 1907 yil 4 dekabrda "Shuxrat" ruznomasining birinchi soni bosmadan chikdi. Avloniyning ma’rifatchilik faoliyati jarayonida ijtimoiy xayot xodisalarni ta’sirida makola va she’rlari ruznomalarda bosilib chikdi. U she’rlarida "xijron" taxallusi bilan makolalarini esa "mulla Abdulla", "Avloniy" yoki "Abdulla Avloniy" deb nashr etar edi. U 1913 yildan boshlab teatrchilik ishlari bilan shugullanadi. U birinchi "Turkiston" nomli teatr truppasini tuzdi. 1914-1915 yillarda teatr truppasi Turkistonni bir kator ulkalarida uz faoliyatlarini namoyish kildilar.
Abdulla Avloniyning ijodiy faoliyatini yoshlar kalbida yetkazishda prof. A.Boboxon, prof. B.Kosimov, F.N.Maxsumov, K.Oripovlar ilmiy izlanishlari orkali yetkazdilar. B.Kosimovning "izlay, izlay topganim", "Toshkent tongi", "Ma’rifat dargalari", A.Boboxonov va M.Maxsumovlarni "Abdulla Avloniy pedagogik faoliyati", "Turkiy guliston yoxud axlok" asarini nashrga tayyorlashda xam xizmatlari kattadir.
Abdulla Avloniy nomi adabiyolashtirdi. Uni ijotiyotiga atab "Muzey" ta’sis etildi. Yoshlar va bulajak ukituvchilar kalbida doim barxayotdir.


Avloniy va boshlangich ta’lim mazmuni xakida.

Abdulla Avloniy boshlangich ta’limning mazmunini millat istikboliga karab belgilaydi. Unda insonni milliy zaruratga chorlaydigan xalk yaratgan suz san’atidagi durdonalar uz aksini topgan. Unda inson kalbiga ziyo nurlarini beradigan ajdodlarimiz meroslari asosiy urinni egallaydi. Shuningdek, unda buyuk siymolarning asarlari xamda uz kalamiga mansub asarlaridan xam foydalaniladi.

Shunisi kuvonarliki, biz urgangan boshlangich maktablar uchun yozilgan darsliklarda mazmun nozik bir nafosat pardasi bilan bezatilgandir.
Saidrasul Aziziyning "Ustodi avval" darsligidagi (alifbedan keyingi davrda) foydalaniladi. "Yolgonchi" xikoyasidagi asosli goya ana shunday kizikarli kilib berilgan.
"Dunyoda eng xor kishi kimdir? Yolgonchi kishidir, xar kimga nima lozim? Rost suzlik va xushfe’llik. Avloniyning "Yolgonchi chupon" xakidagi she’rida tugri suz kutkarar balolardin, deyilgan. Dogi xijron va mojarolardin", degan goya xam Aziziy goyasiga xamoxangdir. Bunday goyalar "Birinchi muallim raxbari avval", "Raxbari muallim" va boshka darsliklarda xam kuplab uchraydi.
Abdulla Avloniy ijodiyoti boshlangich ta’limning shu kundagi muammolarini xal kilishda xozirgi talabga labbay deb javob beradi. Navkiron Mustakil uzbekitonimizning ma’naviy istiklolini yaratishda asosiy manba bulib xizmat kiladi.
Uning darsliklari: ya’ni "1-2-3-4-5 maullimlarida".
Turkiy guliston yoxud axlok - oxlok-odob turbiyasiga oid darsliklarida xam ma’naviy tarbiyaning bosh mezoni inson "gurur", "mexr"ni tarbiyalash masalalari tugri xal kilingan.
Abu Nasr Forobiy ijodiyotining bosh masalasi nufuzli inson tarbiyasi ekan, bunda insondagi kanoat uni uz murodiga yetishni ta’minlaydi.
Bunda inson Ollox Taolodan uni yaratganligi, ota-onasi uni dunyoga keltirganiga faxrlanishi kerak. Bunday kilganda inson-kutarinki rux bilan yashashga, kanoatga urganadi.
Avloniy esa bu goyani rivojlantirib, xayotidan noliydigan noshud mexnatni uz e’tikodiga aylantirolmagan inson - tirik bulsa xam, ulikdir - deydi. Xarakatchan, xayot oshigining fe’li keng, ezgulikni uzida kasb kilgan insongina xayotd mazmunli yashaydi, deydi, u.
Darxakikat, insonning ruxini kutarinkiligi gulshani, maskani, roxat gushasi bu uning Vatanidir. Vatan tuygusi Abdulla Avloniyning darsliklarining xar bir satrida uz aksini topgan.

Tugulib usdim bu Vatanda

Vatanim misoli yuk jaxonda!...
... utar kunlar, utar zamon,
Ey Vatanim bulma xijron
Men ketsamda, sen bul omon,
Omon Vatan, Vatan omon.

Yillar utar, umrlar utar, deganidek, ma’rifat dargalari boshlab bergan "savod alifbosi"ga goyalar Okixon Sharofiddinov sungra kumri Abdullaevalarning "Alifbe" darsliklarida yanada rivojlantirildi.

Vatanga mexr, mexr uni ardoklash xis tuygulari, yukoridagi kitoblarda uz aksini topgan. Ming afsuski, biz "Vatan Moskva... SSR deb uni kalbga jo etib keldik". Bu darsliklarda bosh kaxramonlardagi xatti-xarakatlar uzbek kadriyat va merosidan tamoman uzok edi. Buning asosiy sababi davr bulsa kerak.
Unitilgan xar bir narsa bugun biz uchun yangilik bulib kurinadi. Albatta , avlodlar uzgarishi bilan shunday bulishi tabiiy xol. Zeroki, xayrli ishlarni kachon eslamasangiz bari bir u insonga xavas, ezgulik bagishlaydi.
Abdulla Avloniy endigina maktabga kadam bosgan bola badanini sogligiga katta e’tibor berilishi lozim deb xisoblaydi.
"Badanning salomat va kuvvatli bulmogi insonga eng kerakli narsadir. Chunki, ukimok va urgatmok uchun insonga kuchlik, kasalsiz jasad lozimdur" deb yozgan edi, Avloniy.
Mustakil Uzbekistonda xozir yoshlarni "Soglom avlod" uchun kelib tarbiyalashga katta axamiyat berilmokda. Bunda jismoniy soglom bola yetishtirish ta’lim-tarbiya ishining asosini kuyilishi ta’kidlanmokda.
Abdulla Avloniyning "Badan tarbiyasining rux tarbiyasiga kumak beruvchi vositadir" - degan edi.
Abdulla Avloniy tarbiyasiga aloxida e’tibor bergan edi. Bolaning fikrlashga urgatish akliy tarbiyaning vazifasiga kiradi. "Akl insonlarning piri omili, murshidi yagonasidir. Rux ishlovchi akl boshlovchidir" - degan edi Avloniy.
Abdulla Avloniyning bolalarni aklini peshlovchi ularda xam fikrlash xam insoniy gurux fazilatlarni tarbiyalovchi goyasini ochib beruvchi fikrlaridan ayrim namunalar keltiramiz. Bu mavzular Avloniy uzining "Birinchi muallim" darsligida "Taksim", "Ikki devona", "Ochkuzlik", "Akli bogbon" xikoyalari kiritilgan bulib, ular zamona ruxiga moslashtirilgan.
U shark falkloridagi mavjud bulgan bunday xikoyalarni millat maktab bolalariga moslashtiradi.
Masalan, "Taksim" xikoyasini olib kuraylik, xikoyada: "Dasturxonda tovuk kabobi kuyildi, kozi dilida aytdi: xech mundan yaxshi maslaxat yukturki, bul tovukni taksim kilmokni ugriga xavola kilsam, toki agar yaxshi taksim kilolmasa, ani izo berib manfe’l va majmul kilsam kozi aytdi: "Ey shayx, bu tovukni kismati sizdan bulsin, taksim kiling, ugri kabul kilib, tovukni olib, pora-pora kilib, boshini kozining oldiga, gardanini xotunini (kg) oldiga kuydi. Ikki kanotini farzandlari oldiga tanasining uzining oldingi kuyidi. Bismillo, olinglar surati, ushbudir.
Kozi aytdi: Ey tarror, sanga taksim saxix kilgil deb aytdim, bu nechuk taksimdir.
Ugri aytdi: Avval boshini sening oldinga kuydimki, bu uyning boshligidursan va gardanini xotunini oldiga kuydumki, xotun bamisoli gardak, boshka yakin bulgonidek, erga yakin bular va ikki kanotini farzandlaring oldiga kuydimki, farzand otani(ng) kanoti bulur va tanasini uzim oldimga kuydimki, men sizlarga mexmondurman", kozi xayron buldi va xech javob aytolmadi.
Avloniy bu xikoyasi oila a’zolarining urnini belgilab berish bilan birga, ugrini tadbirkorligini ya’ni ugri bulsa xam mexmon bulganligi uchun uni xurmatlashi koziga urgatadi.
Uni darsliklarida boshlangich sinf ukuvchilari uchun juda katta xalk pedagogikasiga asoslangan xikoya, ertak she’r rivoyat va boshka materiallar mavjud.
Ustoz Abdulla Avloniy ijodiyoti uning pedagogik goyalari yukoridagi asarlar taxlilidan kelib chikadi. U kitoblardan ukituvchi ukuvchi tarbiyasiga doir bir kator masalalariga javob topadi va ularni daryodan tashkariga ukish va tarbiyaviy ishlar jarayonida foydalanishi mumkin.
Abdulla Avloniy ijodiyotidan foydalanish Uzbekiston yoshlarida istiklol mafkurasini tarbiyalashda asos bulib xizmat kiladi.
Bular: Millat va Vatanni suymakdagi she’r, xikoya rivoyatlar: "Ilm ma’rifatli bulishi kelajak istikbolini omili ekanligi; umuman, Avloniy merosida insonparvarlik, milliy gurur, axlokiy poklik, baynalmilalchilik kabi goyalarga oid boy materiallar topiladi. Ilm dunyoning izzati, oxiratning sharofatidir" deb yozadi, Avloniy bu xikmatga amal kilgan pedagog inson kamoloti mazmun xakida tuxtalib

Shavkati inson erur ilmu azob,

E’tib etmas anga molu nasab - deb yozgan edi.

Abdulla Avloniy tarbiya xakida. "Turkiy Guliston yoxud axlok" Abdulla Avloniyning tarbiya xakidagi yozgan darsligi edi. Bu darslik 1934 yilgacha Uzbekiston maktablarida kullangan.

Axlok - "insonni yaxshilikka chikaruvchi, yomonlikdan kaytaruvchi bir ilmdir. Yaxshi xulklarning yaxshiligini, yomon xulklarning yomonligini dalil va misollar bilan bayon kiladurgan kitobni axlok deydilar. Axlok ilmini ukur, yer yuzida nima ish kilmok uchun yurganini bilur. Kishi uzidan xabardor bulmay, ilmni, yaxshi kishilarni, yaxshi narsalarni, yaxshi ishlarning kadru kimmatini bilmas." (23-bet).
Xulk - inson ikki narsadan murakabdir. Biri jasad, ikkinchisi nafasdir, jasad kuzi ila bor narsalarni kurur, ammo nafas ila yaxshini yomondan, okni koradan ayirur ... ammo nafasning surati kuzga kurinmaydugan, akl bilan urganadurgan bir narsadurki, xulk deb atalur. (24 bet).
Yaxshi xulk, yomon xulk. Axlok ulamosi insonlarning xukuularini ikkiga bulishdi: agar nafas tarbiyat topib, yaxshi ishlarni kilurga odat kilsa, yaxshilikka tavsif bulib, "yaxshi xulk", agar tarbiyasiz usib, yomon ishlaydurgon bulib ketsa, yomonlikka tavsif bulub "yomon xulk" deb atalur...

Xudoning raxmati, fayzi xam insonga yaksardir,

Va lekin tarbiyat birla yotushmak sharti akbardir.
Tugib tashlov bila bulmas bola, bulgay balo sizga,
Vujudi tarbiyat topsa, bulur ul raxmona sizga ... (24 bet).

Abdulla Avloniy tarbiya xakida. Tarbiya "peadgogika" ya’ni bola tarbiyasining fani demakdir. Ilmi axlokning asosi tarbiya, uldugindan shul xususda bir oz suz suylaymiz. Bolaning saodati va salomati uchun yaxshi tarbiya kilmak, tanini pok tutmak, yosh vaktidan maslakini tuzatmak, yaxshi xulklarni urgatmak, yomon xulklardan saklab usdirmakdir.

Tarbiya kilguvchilar tabib kabidirki, tabib xastaning badanidagi kasaliga davo kilgoni kabi tarbiyani bolaning vujudidagi jaxl marazi "yaxshi xulk" degan davoni ichidan "poklik" degan davoni ustidan berub, katta kilmok lozimdir.
... "Beshikdan to kabrgacha ilm urgan" deymishlar. Bu xadisi sharifning ma’nosi bizlarga dalildir. Xakimlardan biri: "xar bir millatning saodati, davlatlarning tinch va roxati yoshlarning yaxshi tarbiyasiga boglikdir, demish uz bolalarni yaxshilab tarbiya kilmak otalarga farzi ayni, uz millatning yetim kolgan bolalarini tarbiya kilmok farzi kifoyadir" (25 bet).
... Emdi ochik, ma’lum buldiki, tarbiyani tugulgan kundan boshlamak, vujudimizni kuvvatlandurmak fikrimizni nurlandurmak, axlokimizni guzallandurmak, zexnimizni ravshanlandurmak lozim ekan.
... Badan tarbyaisining fikr tarbiyasiga yordami bordur. Jism ila rux ikkisi choponning ung ila terisi kabidir. Agar jism tozalik ila ziynatlanmasa, yomon xulklardan saklanmasa, choponi ustini kuyib astarini yuvib ovora bulmok kabidurki, xar vakt ustidagi kiri ichiga uradur. Fikr tarbiyasi uchun maxkam va soglom bir vujud kerakdur.
... Fikr tarbiyasi eng kerakli, kup zamonlardan beri takdir kilinub kelgan, muallimlarning dikkatlariga suyangan, vijdonlarga yuklangan mukaddas bir vazifadir. Fikr insonning sharofatlik, gayratlik bulishiga sabab buladur...

Fikr agar yaxshi tarbiyat topsa,

Xanjar, olmasdan bulur utkur.
Fikrning oynasi olursa zang,
Ruxi ravshanzamir ulur benur
(27-28 betlar)

Akliy tarbiya matonat akl egasi buluv demakdir. Akl insonlarni piri komili murshidi yagonasidir. Rux ishlovchi, akl boshlovchidir. Inson akli ila ... E’tikodni maxkam kilur... Janobi xak insonni xayvonlardan suz va akl ila ayirmishdir...

...Ilm insonlarning madori xayoti, raxbari najotidir. Ilm urganmak, olim bulmak uchun maktabga kirmak, muallimdan ta’lim olmak lozim, aklsiz kishilar va maktabga kirar, va na muallimni bilar... (29-30 bet)

Ilm deb ukimak, yozmakni, yaxshi bilmak, xar bir kerakli narsalarni urganmakni aytadur. Ilm dunyoning izzati... Ilm inson uchun goyat oliy va mukaddas bir fazilatdir. Zeroki, ilm bizga uz axvolimizni, xarakatimizni oyina kabi kursatur. Zexnimizni, fikrimizni kilich kabi utkur kilur. Savobni gunoxdan, xalolni xaromdan, tozani murdordan ayirub berur. ... Butun xayotimiz, salomatligimz, saodatimiz, sarvatimiz, maishatimiz, ximmatimiz, gayoatimiz, dunyo yoki oxiratimiz ilma boglikdir. (34 bet).

Intizom deb kiladurgan ibodatlarimizni, ishlarimizni xar birini uz vaktida tartibi ila kilmakni aytilur. Agar yer yuzidagi intizom bulmasa edi, insonlar bir dakika yashay olmas edilar (38 bet).
Vatan: xar bir kishining tugulib usgan shaxar va mamlakatini shul kishining vatani deyilur. Xar kim tugma va usgan joyini jonidan ortik suyar...
... Bolalarimiz "kishi yurtida sulton bulguncha uz yurtingda chupon bul deyilur" (40 bet).
Iffat deb narsamizni gunox va buzuk ishlardan saklamokni aytilur...
Axmok soxibi, iffat egasi kalbini vijdonini poklab, tilini yolgon, giybat, buxtoni, ya’ni yomon suzlardan saklar.
Chunki, insonga iffati lozimdir. (42 bet).
"Ikkinchi muallim" kitobidan
(parchalar)
Maktab uyi - dorulomon,
Maktab xayoti jovidon,
Maktab saroyi kalbi jon
Gayrat kilub uzing, uglon...

Said ismli bolaning otasi xar kuni ugli maktabga ketishi oldidan unga 10 tiyin ovkat puli berardi. Bir kun Said maktab yulida fakir kishini uchratadi. "Uglim ikki kunda beri ochman, taom olib yey desam ustimdagi yirtik chopondan boshka xech narsam yuk" - deydi u. Said kuyidagi 10 tiyinni beradi va usha kunni ovkatlanmaslik utkazadi. Otasi uglining oliy janobligidan mumnun buladi, "Saxiy Saidim!", - deb olkashlaydi, ertasiga 20 tiyin berib yuboradi... (213 bet).

Bor edi bir kishi, xat bilmas edi bechora,

Buldi betor, yurak bagriga chikdi yora.
Ertasi ugling aytiki, ayo tifli adib,
Bor, ketur bokmok uchun koshima, bir yaxshi tabib...

Abdulla Avloniy merosining axaxamiyati. Abdulla Avloniy biz kanday urganishimiz kerak. Avvalo, xar bir millat vakili uzi mustakil ravishda Abdulla Avloniy ijodiyotini urganishi.

Darsliklarda berilgan materiallarni mazmunini boyitish maksadida Avloniyning she’r-xikoyalardan ijodiy foydalanish.
"Ajdodlarimiz merosiga ixlos" ruknidagi "Chulpon" nashriyoti chikarayotgan "Bolalardan bolalarga" kitoblarni urganib bolalarni ukish va yod olishga ruxlantirish. Abdulla Avloniy ijodiyotiga bagishlab, suxbat, ertalik, utkir zexnlilar mushoirasi, she’rxonlik kurigi tashkil kilish talabga muvofikdir.
Demak, Abdulla Avloniy boshlangich maktab uchun serchashma bir obi xayot xazinasini yaraganini undan foydalanish muximdir.
Abdulla Avloniyning "Turkiy guliston yoxud axlok" asari xar bir xonadonga kut baraka keltiruvchi, insonlarni yaxshi yulga boshlovchi bulganligi sababli, biz ziyolilar uni tartibli tashvikot kilishimiz zarurdir. (Maktab ota-onalar majlisida, maxalla-kuyda radio televidenie orkali).
Abdulla Avloniy ijodiyotini urganar ekanmiz, kani endi bu siymolarni bir kurishga muyassar bulsang deysan kishi va ularning ijodiyotidagi akl-zakovati insonni uziga maxliyo kiladi.
Bir donishmand aytgan ekan:
- Ajdodning shuxratiga suyanma, uzinga uzing shuxrat top.

Chirigan suyaklar xech fikr manbai bulmas,

Kutarmasa er kishi uz-uzini yuksakka

Abdulla Avloniydagi shuxrat va yuksaklik mashakkatli mexnat, e’tikodi orkali erishdi. Okibatda ajdodlarga uzi emas, merosi barxayot.