Абдулла қАҲҲОР

ш у н ч а к ў п г а п и р д и к н , Ж а м о л
Каримий 
«Менн яхши кўрган қизимдан айнптмоқчи», деган шуб- 
ҳага тушиб:
— Муҳаббат борми, йўқми, хунук хотин яхшими, чи- 
ройлигими, бундан қатъи назар, мен ўша қизни ола- 
ман,— деди.
Саидий учун эса у ўша қизнн оладими ё бошқани- 
ми — барибир, фақат муҳаббатнинг йўқ эканига ва тур- 
муш учун чиройли хотиндан хунук хотин яхшилигига 
ишонса бўлганн эди.
Бир куни Саидий газетага шошилинч равишда туши- 
риладиган кампания материалларини ишлаб, ишга бор- 
мади, тушки овқатдан сўнгги бир соат истироҳатини ҳи- 
собга олмаганда, бу куни эртадан кечгача ишлади. Унинг 
кўзлари шунча толдики, яқин нарсалар узоқ, тиниқранг- 
лар хира кўринар эди. У қаттиқ бир керишиб ўрнидан тур- 
ганида кўзи қоронгилашди, боши айланиб, қулоғига ғу- 
виллаган товушлар эшитилдн, секин ташқарига чиқди. 
Ҳозиргина-тннган ўткинчи ёмғир кундузги тинимсиз ҳа- 
ракатдан кўтарилган чангни босган. Ҳаво соф. Дарахт- 
ларнинг барги тиниқ кўк ва улардаги ёмғир томчилари, 
ботиб бораётган қуёшнинг қизғиш нурида жилваланар 
эди. Саидий панжаларини чалмаштириб боши орқаси-
10— 1923
 
/4
145
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

га қўйганича узоқ айланиб юрди. У уйдан чиққанидан 
бошлаб қайтиб киргунича хаёлдан бўшамади; шунча 
хаёл сурар эдики, х,атто оёгини артмасдан кириб кетга- 
иини столнинг олдига борганида орқасига қарабгина 
билди. Бўялган полнинг бир неча ерида 
оёқнинг изи 
қолди. Эшикка яқин ерда эса пошнадан кўчган бир пар- 
ча лой ҳам ётар эди. Саидий оёғини артиб кирди-да, яна 
ишга ўтирди, қоронғи тушиб чироқ ёқилгунча 
яхшп 
ишлади, аммо чироқ ёқилгандан сўнг эшик олдида ёт- 
ган бир парча лой унга халал бера бошлади: супургини 
олиб кириб, энди энгашганида Сорахон кириб қолди;'
— Вон ўлай, Раҳимжон ака,— деди Саиднйнинг қўли- 
да супурги кўриб.— Сиз ишлаб ўтирганингиз учун ювдир- 
маган эднм. Қўйинг, бемаҳалда, ёмон бўлади...
— Озгина...— деди Саидий супургини ундан олнб қо- 
чиб,— шундай... мана шу лойни...
Сорахон қўймасдан супургини олди ва уйни супурди.
— Хаёл суриб оёғимни артмасдан кирибман. Шунча 
парво қилмай десам, яна кўзим тушади.
Сорахон эшик олдидаги латтани олиб кириб, оёқ из- 
ларини артиб олди. Сорахон то бу ишларни қилгунча 
Саидий яна талай нарсалар кашф қилиб қўйди, кейин 
Сорахон жувон бўлганда қандай хотин бўлишини кўз 
олдига келтириб кўрди: жувон бўлганида тўлишар, тў- 
лишганда ёмон бўлмас...
— Ишингиз бўлаёздими?— деди Сорахон дераза ёни- 
даги креслога ўтираётиб.— Овқат яқин...
Унинг шоҳи кўйлакни кўтариб турган кўкрагига кўзи 
тушган Саидийнинг қулоғига бу товуш жуда майин ва 
ёқимли эшитилди.
— Ишни-ку, ҳар 
қачон йиғиштирилса бўлаверади, 
аммо иштаҳа йўқ... Билмадим, куни бўйи бир жойда 
ўтирганданми...
— Иўқ, мен-чи, мен куни бўйи юрдим. Менинг ҳам 
иштаҳам йўқ. Емғир ёққанга суюнган эдим, ҳаво салқин 
бўлса...
У сўзини тамом қилмасдан Саидийнинг столи ёнига 
келди. Саиднй эса унинг яна ҳам яқинроқ келишини хоҳ- 
лар эди, келмагандан кейин икки тирсагини столга қа- 
даб, Сорахонга яқинлашди.
— Сизнинг ҳам менга ўхшаш ёзлигингиз йўқ экан,— 
деди Сорахоннинг қўлини ушлаб.
Сорахоннинг қўлига Саидийнинг эмас, йигитнинг қўли 
тегди. Сорахон ҳуркиш акс этган ҳаракати билан шуни 
билдирди. Саидий буни фаҳмлаб дарҳол қўлини олди-да,
146
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

' шу дамни совутмай ўз билагининг терисиии чўзиб кўр- 
сатди.
— Кўрдингизми, мен шунча семиришим керак...
Сорахон ўз билагига қаради. Саидий унинг билагига 
эмас, стол устидаги бошқа бирон жонсиз нарсага қўл 
узатгандай беғараз ҳаракат билан унинг билагидан уш- 
ламоқчи ва терисини чўзиб кўрсатмоқчи бўлди. Сорахон 
қўлини олиб қочди ва кулди. Шу кулги Саидийнинг ке- 
йинги ҳаракатига йўл очди. У Сорахонни иккала билаги- 
дан ушлаб ўзига тортар экан, ичида аввал «бу қандоқ 
бўлди, бу қандоқ бўлди», деди, кейин эса «аввал буни 
ўпай, қандоқ бўлганини кейин суриштираман», деди.
XXXV
Сорахон питиллаб қўймадими, ё биров кириб қолиши- 
дан ҳадиксирадими, ишқилиб нима бўлди-ю, Саидий Со- 
рахонни ўша куни ўша тобдаги хоҳишича тузукроқ ўпа 
олмади.
Икки кун йўқ бўлиб кетган Сорахон учинчи куни ке- 
часи кулимсираб, зада бўлган отдай ҳурка-ҳурка кирга- 
нида, Саидий яна унинг билагидан ушлади; аммо нега- 
дир бу сафар ҳам муддаосидагнча ўпа олмади. Тузукроқ 
ўпиши учуи, назарида нимадир кам эди. Сорахон деярли 
ҳар куни киради. Саидий ҳар сафар кеча мўлжаллаб 
қўйганича амал қилади, аммо кам нарса ҳамон кам бў- 
либ келар эди. Кейин у, «кўнгилдагидай бўлиши учун 
ҳар икки томоннинг ҳам интилиши шартдир», деган 
фикрга келди. Орада уч ҳафта ўтгандан кейин бу шарт 
ҳам жойига келди. Аммо Саидий ҳамон норози эди. Ахир 
бир куни ўзидаги бу туйғуни таҳлил қилиб, «чиройли 
қизларни севиб изтироб чекиш, хунукларининг бошини 
айлантириб эрмак қилиш— йигитлик ёшининг оғриғи», 
деган натижага келди.
Албатта эрмак. Наҳот уни ўпиш бошқа ҳақиқий ўпиш- 
лардай муҳаббат ҳоврини бир оз пасайтириш бўлса!
Никоҳ учун хотиннинг чиройлигидан хунуги яхшили- 
ги, муҳаббат ҳислар билан безатилган ҳайвоний хоҳиш- 
нинг ўзигина эканлигига Саидий қанча бошқаларни ва 
шу билан ўзини ҳам ишонтиришга уринса, Мунисхон- 
нинг фазилатларидан нақадар нуқсонлар ясаса ҳам, ҳар- 
ҳолда, Мунисхон Мунисхонлигида қолди. Мунисхон билан 
биринчи мартаба учрашувини хотирлашнинг ўзи бу фикр- 
ларнинг ҳаммасини пучга чиқарар ва бунга ўзини яна 
ишонгириш учун ойлаб Жамол Каримийнинг миясини 
қоқиб қўлига беруви керак бўлар эди.
147
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Саидий нима учун университетга киргани қанчалар 
машаққат тортди? Университет уни Мунисхоннииг кўзи 
тушадиган йигитлар қаторига қўйиши керак эдн. Энди 
у нега мартаба, бойлик орттириш учун бунчалик жонини 
жабборга бераётир? Мартаба, бойлик—уни бошқа ҳамма 
эркаклардан ажратиши, Мунисхоннинг диққатини жалб 
қиладиган ўринга қўйиши керак эди.
Бироқ Саидий кечикди. То у мартаба зинасидан кўта- 
рилиб оламдаги ҳамма эркаклардан юқорига чиққунича 
бошқа киши — Мухторхон ўзннинг аллақандай фазилати 
билан Мунисхонни ўзига қаратиб олди.
Аммо Саидий ўзини унча ҳам кечикмаган ҳисоблар 
эди. У ўзини мартаба поғонасига қадам қўйиш олдида 
турган ҳис қилар ва сўнгги қадамни ташлаш, назарида, 
жумҳурият матбуотининг бир шовқин кўтарилиши би- 
лан бўлиши керак эди.
Нега матбуот шовқин кўтармайди, нега Аббосхоннинг 
«Саидий ўзбек адабиётининг ифтихори бўлажак» дегани- 
ни газеталар йирик-йирик ҳарфлар билан сарлавҳа қил- 
майди? Ахир буни Аббосхонгина эмас, ҳамма билади-ку! 
Талантнинг қадрига етадиган Муродхўжа домла бунга 
ишониб неча минг сўм сарф қилди, Маҳмуджон афанди 
ўзининг Туркияда кўрган адибларига таққослаб, «бошқа 
қобилият эгаларининг бир йилда босадиган йўлини Ра- 
ҳимжон бир ҳафтада босади», деди.
Ҳақиқатда эса Саидий ёзувчиликда сўнгги зинага қа- 
дам босиш эмас, биринчи зинадан ҳануз оёғини кўтарол- 
маган эди. У, шунча вақтдан бери «Ошиқлар», «Қалан- 
дар» сингари яна икки-уч ҳикоя ҳам шунча шеъргина 
ёздн, холос. У ўз доирасидаги танқидчилар, адабиёт на- 
зариясининг етакчилари таълими билан атоқли ёзувчи- 
ларнинг атоқли бўлувлари сирини очмоқчи бўлиб, бун- 
дан илгарироқ «оламнинг бузуқ эканини ва яна бузилиб 
келаётганини» очиб қўйди. 
Бурун 
Ёқубжондан ҳам 
камгап бўлган Саидий, гап мавзуи оламнинг бузуқлиги 
ҳақида кетганда, Маҳмуджон афандидан ҳам сергап 
бўлар эди. Унинг адабий фаолияти «оламнинг бузуқ» 
эканини биладиган одамлар билан суҳбат қуриш, билма- 
ганларга тушунтириш бўлиб қолди. У сўзлайди, фикри- 
га қўшилмаган одамни мия механизмидан бирон винти 
тушиб қолган гумон қилади. Қенжа, Теша сингари ки- 
шларнинг эса мия механизмидан бир винти эмас, бу- 
тун бошлиқ бир парраги тушиб қолган ҳисобларди.
Унинг учун мия механизми бутун кишилардан бири — 
Илҳом. У Саидийнинг тилига тез тушунади, бирон фикр-
148
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ни англатнш учун бирон имо кифоя. Бир куни «сиёсат 
ёмон» демоқчи бўлганини Илҳомга кўз ва юз ҳаракатч 
билан англатншга муваффақ бўлиб шунча завқ қилдики, 
ичпда «ер юзида иккита ақлли одам бор: бири — мен, 
иккинчиси— Илҳом» деб қўйди.
Уз доирасидаги кишиларнинг ҳаммасинп Саидий ақл- 
ли, ҳаммасннинг мия механизмини бут ҳисоблар, булар- 
ни «тушунадиган одамлар», деб атарди.
— Мен ўйлайман биз мохов эмасмиз,— деди Еқубжон, 
бир куни босмахонада Саидийнинг биқинига туртиб,— 
йўқ, агар мохов бўлсак уни айтинг...
— Хўш ?— деди Саидин, қўлидаги 
оттискларни ўл- 
чаётиб.
Еқубжон жавоб бермай, қўлидаги ўзн терган бир неча 
сатрлн набордан оттиск олнш учун пресс ёнига кетди. У 
қайтиб келиб изоҳ бермоқчи эди, аммо метранпаж рух- 
сатсиз ҳарф териш мумкин эмаслигини айтиб, оттиск 
олгани қўймаганидан кейин, вёрстка тамом 
бўлгунча 
индамай, терган наборини тарқатиш билан овора бўл- 
ди. Метранпажнинг бу гапи Саидийга ҳам тегди, чунки 
у ҳам ҳар замон ҳарф теришни машқ қилар эди.
— Ҳеч шубҳасиз, биз мохов эмасмиз,— деди Саидий 
кўчага чиқишганда.— Нима эди?
— Ҳамма гап ейди, биз нега емаймиз? Гап — кузнинг 
зеб-зпйнатн...— деди Еқубжон.
Саидий, жўралар тушунадиган одамлар бўлса, гап 
ейншга тайёр эканини билдирган эди, Еқубжон эртасига 
жўраларни ном-баном айтди. Булар орасида Саидийга 
унча 
синашта бўлмаган бирмунча киши, жумладан, 
вилоят ижрокомининг собиқ секретари, ҳозир 
мактаб 
мудири Зокирхон ҳам бор эди.
Саидий Зокирхонни Салимхоннинг уйида, терговчи 
Мнрза Муҳиддин ҳикоя юзасидан тергов юргизганини ай- 
тиб, ёзувчиларнинг қўрқоқлигидан шикоят қилган куни 
кўрган эди.
Зокирхон ер ислоҳоти ўтказилаётган вақтда бир неча 
масъул ишчилар билан бирга вилоят партня комитетига 
ариза берди. Гуруҳ шикаст еди: булардан бир неча киши 
партнядан ўчирилди, бир нечаси тавба қилиб, тавбаси 
рост эканини ер ислоҳоти вақтида кўрсатдн. Зокирхон эса 
ёлғондакам тавба қилдн, орада бир неча ой ўтказиб ту- 
риб, вилоят партия комитетнга қарши гуруҳ ташкил 
қилди, гуруҳ тор-мор этилди. Урганган қиморбоз турли 
йўллар билан пул тогшб қиморга бой бергандай, Зокир- 
хон ишлаб-ишлаб эътибор орттиради-да, бу эътибсрга
149
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бир гуруҳбозлик чиқиш билан барҳам беради. Бу шунча 
кўп такрорландики, бутун шаҳар уни танир ва ҳамма 
унга «гуруҳбоз» деб қўлини бигиз қилар эди. Зокирхон 
қўлига кичкина чамадонини олиб, кўчага чиққан куни 
ҳамма билар эдики, бир иш қилган ва ариза бергани 
марказга кетаётир. Оқибат, бу курашда Зокирхон шунча 
ҳолдан тойдики, ким ёрдам қўлини чўзса, унинг башара- 
сига қарамасдан қўл узатадиган бўлди. У ҳам оламдан 
норози, шунча норозики, ҳатто биринчи гап мажлиси- 
даёқ Саидийга ёқа қолди.
Бошланишда бешта бўлган жўралар сони ойнинг охд- 
рида тўққизга етди ва Саидий буларнинг даммасидкн 
ҳам мамнун эди.
— Гап мажлиси — каъба уйи, унда нима гуноҳ қилин- 
са гуноҳ дафтарига ёзилмайди, аммо гап шу ерда қолиши 
керак, бу шарт,— деди бнр сафар Еқубжон суяк кеми- 
раётиб.
Зокирхон кулди.
— Ҳа, бўлмаса шу ерда ҳам мафкура суриштиринг!.. 
Зиёлилар қурултойи эмас бу ер!..
Гап бошланиши вақтида «гуноҳ» ҳисобланган сўзлар 
кейин-кейин оддий сўзлар қаторига кириб қолди. Саидий- 
нинг назарида, оламнинг ҳамма ери бузуқ, оёқ босадиган 
ери йўқ, фақат шу гап-мажлисларигина тузук, шунинг 
учун шу гап-мажлисларидагина ўзини фароғатда ҳис қи- 
лар эди.
Бир сафар қотма, Маҳмуджон афандидай товуши 
ингичка бир муаллим искарддан бир қултум ортиқроқ 
ичиб олиб, кўкрагига муштлади.
— Мен ўзимга тўқ, ҳар куни қазили ош ейман, аммо 
ичимга ош эмас заҳар киради. Зиёлилар қурултойида 
мени сўкдилар. Сўксинлар!
Жамол Каримий Зокирхонга қаради. У ўз навбатида 
Саидийга қаради. Саидий ерга қаради.
— Нима қилиш керак?— деди муаллим давом этиб.— 
Қани?
— Ташкил қилиш керак...— деди Зокирхон кулнмси- 
раб.
Нима ташкил қилиш керак эканини ҳамма билар эди.
Еқубжон ҳозир гўшт ўғирлаб еган мушукдай, лабла- 
рини ялаб, ҳаммага ер остидан қаради.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---