Абдулла қАҲҲОР

X X I I I
Теша билан ораси бузилгандан кейин Саидий қачон 
факультетни ўйласа кўнглига ғашлик тушадиган бўл- 
ди, хусусан, рабфак залидан ўтиб факультет зинасига 
еткунча ярим соғлиги кетгандай бўлар эди. Худди бу- 
тун зал, унда кезиб юрган ҳар бир киши, ҳатто залдаги 
жиҳозларгача 
«Саидий ана шу» 
деяётгандай, худди 
залнинг аллақаерида 
комсомоллар 
умумий мажлис 
қилиб Саидийни кутиб тургандай, ҳар бир товуш худди 
«қани, Саидий мажлисга бир кириб чиқасиз» деяётган- 
дай бўлар эди. Қейин-кейин у факультетда ҳам ўзини 
шундай ҳис қила 
бошлади. Агар бир 
одам топилиб 
силлиқлик билан факультетдан 
чиқарса-ю, комсомол 
учёт карточкасини қўлига 
олиб берса, 
Саидий шу 
одамга ярим умриии беришга тайёр эди.
Июль ойи кириб, имтиҳон кунлари бошланар олди- 
да Саидий кўзини чирт юмиб, факультетга қатнамай 
қўйди. Мунисхон бир ҳафтагача синфбошига «Саидий 
касал», деб юрди.
Партия ячейкаси томонидан тузилган студентларнинг 
дарсда қолоқлик, факультетни 
ташлаб кетиш сабаб- 
ларини ўрганиб уларга ёрдам берадиган комиссиянинг 
раиси Мунисхонни ҳар кўрганда Саидийни сўрарди. У 
Саидийга шунча ғамхўрлик қилардики, Мунисхоннинг 
назарида, бу одам Саидийнинг касал бўлиш сабабини 
ўрганишга ҳам тайёрдай эди.
Ахири бир куни 
Мунисхон, Саидийга 
ҳеч қандай 
алоқаси бўлмаганлигини 
айтди. Шундан 
сўнг у кам 
сўрайдиган бўлди.
Саидий эса, ҳар замон Мунисхон келиб факультетда 
бўлган гапларни айтганда кулиб, дер эди:
— Доим кўнглим ғаш, худди бирон кор-ҳол бўла- 
дигандай. Бунга сабаб шу факультет билан комсомол- 
ми эканини очиқ билмайман. Худди булардан 
бошқа 
катта бир сабаб бордай.
— Мен, докторга қаратиб турибди, дедим. Бўлмаса 
доктор юборадиган. Ҳозир юқори курс студентларидан 
икки киши сенга бириктирилган, қачон соғайсанг сени 
имтиҳонга тайёрлар эмиш...
Саидийнинг факультетни 
ташлаш фикрини улфат- 
ларининг ҳаммаси ҳам номаъқул топди. Маҳмуджон 
афанди сўз орасида «Хайр, ҳечқиси йўқ», деган эди, 
Муродхўжа домла уришиб 
берди. Аббосхон эса Саи- 
дийга 
насиҳат қилиб, 
факультетни 
ташламасликни
105
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

маслаҳат берди. Салимхон ҳам шу гапни айтди. Саидий 
сукут қилган эди, Аббосхон пича ён берди:
— Факультетни т.ашлашга ўзингизда бу қадар маж- 
бурият сезсангиз ноилож давом этманг, чунки бу нар-г 
са факультетдан ҳайдалишга олиб боради. У вақтда 
ёмон бўлади. Аммо комсомолда маҳкам бўлинг. Фир- 
қага ўтишингиз жўн бўлади.
Саидийни факультетга парчинлаган катта мих — 
Мунисхон. Факулътет — Мунисхон 
билан нкковининг 
орасидаги тагсиз чоҳга тушган омонат кўприк эди, бу 
кўприк вайрон бўлса ундан кўра яхшироқ, ишончлироқ 
иккинчи бир кўпрнк барпо бўлади. Спндин Мунисхон- 
нинг даргоҳига иккннчи кўприкдан — шуҳрат, обрў, пул 
кўпригидан ўтади. Бу кўпрнкдан ўтганпда 
Мунисхон 
таъзим килиб қарши олиши муқаррар. У нлгари Мунис- 
хонга бўлган муносабатини ишққа доир, деганн қўрқар 
эди, чунки бояги муваққат кўприк бузилса, икков.и нк- 
ки оламда қолиб кетар ва шундан кейин Саидий учун 
ер юзида хотин жинси битар эдн. Бу янги кўприк эса 
то Саидий ёки Мунисхон ўлмагунча бузилмас эдп.
Саидий билан Мунисхон орасида муҳаббат ришта- 
лари бор эканини улфатлардан баъзи бирлари ҳам 
билади. Ҳазил 
гаплар кетганда 
Маҳмуджон афанди 
«икки гўзалдан учинчн гўзал... о, наслимиз гўзаллапь 
син!» дерди. Аббосхон 
эса бу тўғридаги ҳазил гапга 
аралашмасди, фақат бундан бир иш чиқиши ва чиқади- 
ган иш фақат ўзининг қўлида эканини Саидийга имо- 
ишора билан билдирар эди. Сандий буни пайқар ва ҳар 
сафар Аббосхон шундай ишоралар қилганда ўзини ун- 
га одатдагидан яқинроқ сезар эди.
Саидий факультетда ўқимаса 
ҳам, ундаги ишлар 
билан кўнглини ғаш қилмаса ҳам оламшумул адиб бўла 
олади. Энди бундан кенин Мунисхон билан кўрншиш 
учун дарс тайёрлаш шарт эмас. Эрта-индин Аббосхон 
икковини қўл ушлаштириб чимилдиққа киргизиб гоборади...
Аббосхон бу тўғрида нима 
қилаётганини Саидий 
билмайдн, аммо бир иш қилаётганига сира шубҳалан- 
мас эди, чунки у, қиламан деган ишини албатта қила- 
ди. Саидийга «сенда талант бор, шуни очаман» деган 
эди, шуни очаётир, Саидий кўп катта кишилар билаи 
танишди, суҳбатдд бўлди, ҳатто ичдқ; бир вақтлар ўзг 
ларининг мумтозлик рирлари билан гаранг қилган кишн- 
лар билан энди улфатчнлик қилади. Шуидай бўлгандар 
кейин нега у Муннсҳрн^тўғ.рисида ,тек турсин? .-Балки 
Салимхопга айтиб,. .ишнн ришитиб ҳам,. қўГп.аьдпр..., ..
1 0 6
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

X X I V
Июль кунларининг 
бирида 
эрталаб 
чойдан сўнг 
Саидий ўзининг иш столи ёнида ўқишга эриниб, китоб 
варақлаб ўтирар эди. Кимдир ҳансираган товуш билан 
деразадан «Раҳимжон!» деб чақирди-да, тўхтамай дар- 
воза томонга ўтиб кетди. Саидий ирғиб турди ва пар- 
данн кўтариб қаради. Чақирган киши дарвозадан кир- 
ди. Саидий уни орқасидан кўриб ҳолди ва шу ондаёҳ 
бу одам — унутаёзган дўсти — Эҳсон эканини билди-да, 
негадир ҳаммаёғи 
увушиб 
кетди. У Эҳсоннинг ҳозир 
келишини сира хоҳламас эди. Эҳсоннинг келиши унга 
университет биносига 
рабфак залидан 
ўтишдан ҳам 
малоллироқ бўлди. Ҳаял 
ўтмай Эҳсон эшикни очиб 
кирди ва талай вақтгача 
Саидийни ҳучоғидан қўйиб 
юбормади. Саидий Эҳсоннинг келганига бениҳоя шод 
эканинн кўрсатиш учун айтган 
ҳамма гапи, ҳар бир 
ҳаракати уҳувсиз артист томонидан биринчи мартаба 
биринчи репетицияда бажарилган ролдай ясама чиқди.
Ажаб! Саидийнинг Эҳсон билан сўзлашгани 
сўзи 
йўқ! Эҳсон бирпас гапдан тўхтаса «тағин гап бошласа 
гўрга эди» деб туради!
Саидий бу азобни 
кечгача чекди, Эҳсон у вақтда 
бирданига ловиллаган муҳаббатнинг оқибатини сўра- 
ганда гапиргани гап топилиб андак хижолатдан чиқди.
— Бу қиз яшнаб 
турган чўғ, — деди Саидий ётар 
маҳалида,— мен унга яқиндан тутилган дока: ёпиб ҳам 
кетмайман, омон 
ҳам қолмайман, 
фақат сарғаяман. 
Сарғая-сарғая ахири ёнмасдан тамом бўламан. У мени 
ёмон кўради... Аммо сўнгги ойларда бир киши кўнглим- 
да умид учқуни пайдо қилди. 
Бироқ ишонолмайман. 
Бу ҳали тил билан айтилмаган бир ваъда...
— Менингча, у сизни ёмон кўрмаса керак. Сиз уни 
ҳаддан ташқари яхши кўрганингиз учун шундай тую- 
лади. Қандай қиз экан, бир кўрсам эди.
— Эртага спектакль бор, борамиз, агар келса кўр- 
сатаман, Албатта келса керак.
Эртасига театрда танаффус 
чоғида Саидий секин 
/ 
Эҳсоннинг-қўлнни олиб ўзининг юраги устига қўйди. 
Улинг юраги гурсиллаб урар эди. Эҳсон нима бўлгани- 
ни сўрашга улгуролмади, Саидий боғнинг ўртасидаги 
буфетга кириб кетаётган тўртта қизни имо билан кўр- 
сатди. Эҳсон дарҳол фаҳмлади.
— Бир ҳафтадан бери кўрмаган эдим, — дедн Саи- 
дий. — Мен 
ҳаммавақт шундай 
бўламан... 
Хусусан
107
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бехосдан товушини эшитсам, ўзимни йўқотиб қўяман.
Булар кирганда қизлар чақчақлашиб, лимонад ичиб 
ўтиришар эди. Иккови улардан икки стол бери, эшикка 
яқин жопга ўтирди. Сэидий пайт пойлаб туриб Мунис- 
хонга кўзи билан салом берди. Мунисхон ҳам шундай 
жавоб берди. Саидий озгина туриб Эҳсонга Мунисхон- 
ни кўрсатди.
— Мен буни кўрганман, аммо галлашмаганман,— 
деди Эқсон, учинчи сигнал бўлиб 
қизлар чиқиб кет- 
гандан кейин.— Мен кўрганда 
ҳозиргидай етилган 
эмас эдм. Биласизми, хунукликда ягона қиз ҳам етил- 
ган вақтида йигитнинг диққатини жалб қиладиган бў- 
лади. Аммо бу ўша вақтда ҳам ҳар қандай етилган 
қиздан чиройли эди. У ёнидагини кўринг! Тавба, баъзи 
чиройли қизлар жуда айёр бўлади: ҳаммавақт хунук 
қизларни 
етаклаб юради. 
Тушунасизми! 
Қоранинг 
қаршисида оқ яна ҳам оқроқ кўринади-да!
— Сиз қаерда кўргансиз, қачон?
— Бунинг акаси ҳам бор. Қримга борганида Моск- 
вага тушган эди. Иккови Москвада ярим ойдан ортиқ- 
роқ турди. Акаси билан гаплашганман. У Узбекистон- 
дан борган ўқувчиларга кўп аҳамият бериб юрди. Оти 
Салимхон эди, шекилли. Бир масалада тортишиб қолган 
эдик. Ҳали ҳужрага борганимизда айтиб бераман.
Саидий Эҳсон 
билан Салимхон 
ўртасида қандай 
тортишув бўлганини билишга 
кўп қизиқди, ҳужрага 
келганда чироқни ёқаётибоқ шундан гап очди ва ўзи- 
ни Салимхонни танимаганга солди.
— Бир якшанба куни, — деди Эҳсон ечинаётиб, — 
Салимхон ўзбекистонлик 
бир неча ўқувчиларни меҳ- 
монга чақирди. Бордик. «Европа» меҳмонхонасида ту- 
рар экан. Шу синглиси ҳам бор эди. Яхшигина меҳмон 
қилди. Қечгача гапиришиб ўтирдик. Шунда Салимхон 
фалсафа сотди. Яна ўзини ўзбек халқининг ягона ғам- 
хўри қилиб кўрсагишга уринди. Гап миллат, шарқ, 
ғарб устида кетиб, ирқ назариясига келганда мен баҳс- 
лашдим. Буржуазия олимларининг ирқ назарияси деган 
назариялари бор, эшитгандирсиз. Буу назарияга кўра, 
сариқ ва қора жинсдаги халқлар паст навли одамлар 
бўлиб, улардан гўё ақлли кишилар чиқмас эмиш. Са- 
лимхон буни ирқ 
назарияси демади-да, 
шу фикрни 
олиб «Европанинг шарққа назари» деди.
— Тўғри-да, — деди Саидий, унинг ёнида чалқанча 
ётиб.
— Э , ана, бизнинг Раҳимжон ҳам... Бу Европанинг
108
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

шарққа назари эмас, буржуазия 
олимларининг мус- 
тамлака халқларини қоронғиликда тутиш учун чиқар- 
ган фатвоси.
— Ҳарҳолда...
— Тўхтанг энди. Ана шу ирқ назариясига ўхшаган 
яна бир назария бор. Бу «жисмоний меҳнат билан кун 
кўрадиганлар 
инсониятнинг 
паст нави», 
деб даъво 
қилади. Жисмоний меҳнат 
билан кун кўрадиганлар- 
нинг тирноғи, сочи, яна алланима 
балолари бошқача 
эмиш. Бунга нима дейсиз? Бу ҳам Европанинг Шарққа 
назарими? — Йўқ, бунда Европа ҳам йўқ. Шарқ ҳам. 
Бу ерда 
синф бор. Бир 
синф ўзининг ҳокимлигини 
фанний асосга қурмоқчи. Бундай назариялар кўп. Ма- 
салан, фаҳшни капитализм туғади, аммо 
буржуазия 
олимлари фоҳишаликни «наслдан наслга ўтадиган» бир 
касал деб, калитализмни оқлайди. Ирқ назарияси ҳам 
шундай, 
Салимхонингиз 
буни Европага 
тақади ва 
Европа сўзи остига Баҳри муҳити 
атлосидан тортиб, 
Уролгача олади.
— Хўш, ахири нима бўлди, баҳсларинг нима билан 
тугади?
— Нима бўлар эди, 
Берлинда ўқиб 
келган бир 
бухоролик унинг тарафини олди. У билан ҳам уриш- 
дим. Мен бу одамни холис ёмон кўриб юрар эдим. Мен 
кетишга қўзғалганимда тўрт киши баравар турди. Са- 
лимхон яна 
мулойимлик 
билан орадаги 
тундликни 
кўтарадиган сўзлар қилди. «Хафа бўлмайсиз, 
мулла- 
баччалар, студентлар бор жойда мунозара бўлмасдан 
қолмайди», деб узатиб қўйди.
Шу кечаси Саидий тонг отгунча ухлай олмади, наза- 
рида, худди Эҳсон билан нкки орада дағал гаплар бў- 
либ ўтгандай, худди Эҳсонга ёмон бир сўз айтиб, шу 
билан орадаги дўстлик ришталарини узгандай эди.
Саидий эрталаб Эҳсондан илгари уйғонган бўлса 
ҳам ўзини уйқуга солиб ётаверди. Эҳсон уйғотганда ҳам 
ширин уйқуда ётгандай юзини ишқалаб, керкшиб, қи- 
йинлик билан кўзини очди. Чой вақтида Эҳсоннинг яна 
кечаги мавзуга қайтишини кутган эди, Эҳсон чой вақти- 
да ҳам, ундан кейин ҳам ўзининг Москва ва Ленинград- 
даги ўртоқлари, яқин дўстлари тўғрисидагина сўзлади.
Саидий сўнгги йилларда орттирган кўп улфатларп 
тўғрисида гапирмади. Зотан, бу одамларнинг ичига қан- 
дай кирганкни билмас, агар Эҳсон келмаса, унга айтиб 
бўлмайдиган жўралари бор эканидан ҳам бехабар эди. 
Эҳсонни нимадир бу одамлардан ажратарди.
109
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

— Мен эртадан кейин Боғдонга кетаман, Раҳимжон, 
шунинг учун бугун Шарифни, Шафринни ва бошқа ёр*- 
дўстларнм кўришнм керак. Шариф билан кўришиб тура- 
сизми? Шафринни-ку ёмон кўрар эдингиз.
— Ҳаммаси билан кўришиб тураман. Шафрин йўқ 
бўлиб кетдн. Шарнф катта одам... Тўғрисн, мен бу йи- 
гитга тушунолмадим. Ер ислоҳотн вақтида бизни ячейка 
қишлоққа чиқарадиган бўлдн, қандай сабаб билан бўл- 
са бўлсим, мен чиқолмайдиган эдим. !Лу пшлар Шариф- 
нинг қўлнда экан, қолднрармнкан, деган умпд билан 
сўзлашган эдим, «бозор бахосн» муомала қилди. Мен 
бундац мат.лум бир хулосага келган эдим, аммо қиш- 
лоқдан қайтпб келганнмдан сўнг ячейка мени бир тўғ- 
рида қоралаганда Шариф жонн.мга оро кирди.
Эхсои ўйланиб қолдн.
■ --З о т ан , гап унда хам эм а с,— деди Саиднй, —- рай- 
кюммолнпнг орготи бўлиш кичкииа иш эмас.
— Қандоқ оргот?— деди Эқсон қайрон қолиб.
— Ҳа?
— 5'нинг Райкоммолга секретарь бўлганига йил тў- 
лаётир.
Саиднй хижолат бўлиб ерга қаради ва секин:
— Бўлса бўлгандир, — деди.
— Ростини айтиаг, Раҳимжон, комсомолда бормисиз, 
ё чиқиб қолдингнзми?
— Нега чиқаман?
— Қомсомолда бўлган одам унинг ҳаётидан шунча 
узоқда бўладими? Наҳот, бир йилдан бери район қўми- 
тасининг секретари ким эканини билмасангиз?
Саидий кулди.
Қечқурун Эҳсон Шарифни эргаштириб келди. Шариф 
эшикдан кириши билан Саидий ўз уйига ўзи бегона 
бўлди — худди таниш бўлмаган кишининг уйига ўртоғи 
билан тасодифий равишда кириб қолган кишидай сиқи- 
либ қолди. У чой келтиргани кўчага чиқиб кетди.
— Мен Саидийнинг комсомолда қолишига ёрдам қил- 
дим,— деди Шариф, бу ҳужрага кириш билан кесилиб 
қолган сўзни давом эттириб.
— Керилма, дўстим, керилма! — деди Эҳсон. — Ком- 
сомолда қолишига ёрдам қилибсану, лекин Саидий ком- 
сомол ҳаётидан шу қадар узоқда эканидан буткул беха- 
барсац! Ячейка, унинг арқонини устига ташлаб қўйган 
бўлса керак-да! Сен раҳбэрлик қидадиган ячейкалар 
ўз ръзоларига шу ҳилда қардйдиган бўлса.,.-
Сандпй чоа кўтариб кнрди, Чоў. вақтида .ва ундан
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

кейин ҳам Эҳсон билан Шарифнинг суҳбатига Саидий 
ҳўшилолмади. У четга чиҳиб мудраб ўтирар экан, бу 
гапларнинг тугашини ва Шарифнинг кетишини тилар 
эди. Шариф ярим кечагача ўтирди, кетмоҳчи бўлганида 
Эҳсон бирга чиқиб, бир соатча йўқ бўлиб кетди. Эҳсон 
Шарифни узатиб қайтиб келганида Саидий ётган, аммо 
ухламаган эди.
— Сизнинг бу ёввойилигингиз билан келиша олмай- 
ман, — деди Эҳсон эшикдан кириши билан, — Шарпф 
шунча ўтирди, у шунча сизга ўзини яқин олди, ўртоқ- 
ларча сўзлашиб ўтирмадингиз. Хайр, майли... Айтгандай, 
Шафрин бугун Хоразмга кетди. Сизга салом айтди. 
Хўш, энди сиз менга ҳисоб беринг. Эсингизда борми, ёз- 
ган хатларимнинг бирида сиздан ҳисоб сўрайман, деган 
эдим. Қани!
Саидий туриб ёстиққа суянди ва «нима дейман» де- 
гандай бошини қийшайтирди. У гапни нимадан бошла- 
шини билмасди. Эҳсон, ҳеч шубҳасиз, унинг ёзувчилик 
ишидаги камолоти ва ўқиши қандай эканини билмоқчи. 
Саидий ёзувчилик тўғрисида сўзлар экан, икки гапнинг 
бирида улфатларини айтиши керак, ўқиши тўғрисида эса 
бир оғиз ҳам сўзлай олмас эди. У каравот остидан бир 
даста журнал олиб, Эҳсоннинг олдига 
қўйди. Эҳсон 
ҳаммасини варақлади, Саидийга берилган совуқ жавоб- 
ларни кўрди, босилиб чиққан ҳикоясини ўқиди.
— «Мумкин эмас»ни «қийин»дан ажратиш керак. Қи- 
йин — кўпроқ меҳнат талаб қилинади. деган сўз. Албат- 
та бор талантни очиш қийин, аммо бизнинг шаронтда 
кенг имкониятлар бор. Сиз ўзбек адабиётини бутун дунё 
кўрадиган юксакликка кўтаришда қатнашасиз. Бу фао- 
лиятни сиз Шўро ҳукуматини нима мустаҳкамласа, нима 
социализм қурилишига ёрдам берса, шу «менинг мавзу- 
им», деб бошланг...
— Талантни поймол қиладиганлар ҳознр ҳам йўқ 
эмас. «Босилмайди»ларни кўрдингиз-ку. Менинг асарла- 
рим босилишга ярамаганлигидан эмас, яраганлигидан 
шундай жавоблар олдим. Кўролмайдиганлар бор... Шуш 
дай кишилардан бири Кенжа номли бир мунофиқ, шуҳ- 
ратпараст шоир...
— Қайси Қенжа? — деди Эҳсон ҳайрон бўлиб,— 
шоир Қенжа Узбекистонда иккита эмасдир. Битта бўлса 
уни мен танийман. Москвада эканимда кўп бирга бўл- 
ганман. Кенжа бундай йигит эмас эди-ку!
Саидий «Қаландар» тўғрисида индамас Ёқубжондан 
эшитганларини айтди. Эҳсон ўйланиб қолди.
111
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Эҳсон бу ҳақда бошқа гапирмади-ю, эртасига Кен- 
жани қидириб топди ва Саидий тўғрисида узоқ сўзлаш- 
ди. Кенжанинг айтишига кўра, Саидий «бир гуруҳ чирик 
одамлар» муҳитига кириб қолган эди. Ш у гапни ёпиқроқ 
бир тарзда Шариф ҳам айтган эди. Шундан кейин Эҳ- 
сон Саидийнинг Салимхон билан бўлган муносабатига 
бирдан бир сабаб Мунисхон эмас экан, деган фикрга 
келди ва кўнглига ғашлик чўкди. Эҳсон кўнглидаги бу 
ғашликни ёзиш учун Саидий билан очиқроқ гаплашишга 
кўп ҳаракат қилди, лекин Саидий унинг ҳамласига ҳар 
сафар чап берди ва ниҳоят, бир қадар оғринди. Икки 
орага совуқчилик тушди.
Эҳсон Москвага қайтадиган бўлганида Саидий бир 
нимани баҳона қилиб уни кузатгани станцияга чиқмади. 
Эҳсон буни пайқади.
XXV
Саидий факультетдан тамоман кетишга қарор берга- 
нидан сўнг ўзини муаллақ сеза бошлади: минбаъд муал- 
лимлик қилмайди, ёзувчиликда эса ҳали нони бутун 
бўларли даражага етгани йўқ. Шу сабабли, ёзувчи бў- 
лиш учун уринишга уни ҳам хоҳиш, ҳам мажбурият 
ундар эди.
Бироқ тиришиш унинг учун илгариги маъносини 
йўқотди. Энди куни-туни китоб ўқиш, ўрганиш керак 
эмас, фақат улуғларнинг кўзига тез-тез кўриниб турса 
кифоя. Буни эса кўпроқ шиша осонлаштирадн. Уз ўрни- 
да бўшатилган икки жуфт шиша унга йигирма жуфт 
китобдан ортиқроқ фойда етказар эди.
Бу доирада шиша унга кўп нарса ваъда қила бошла-