Abduhamid nurmonov

kom m utatsiya 
m unosabati  orqali  bogMangan.1  Buning  m a’nosi 
shuki,  ifoda  planidagi  o ‘zgarish  m azm un  planida  ham  o ‘zgarishga 
oKb  keladi.  Masalan,  tol  so‘zining  ifoda  planidagi  oxirgi  tovushni 
o ‘zgartirsak,  m a’no planida  ham   o'zgarish  ro‘y beradi:  tol so‘zidan 
tosh  so‘zi  Hosil  boMadi. 1
1  EjibMCAee Jl. 
M
o x h o
 
nn 
cH H T aT b . 
h t o
  3 n a H e i i H e  
c j i o b
  o 6 p a 3 y i o T   C T p y K - 
T y p y ?   -   H
o b o c
 
b
  .a n n rB H C T iiK e . 
II. 
— 
M.,  1962, c.  117.
84
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Agar  ifoda  planidagi  o'zgarish  mazm un  planidagi  o ‘zgarishga 
olib  kelmasa,  bu  hodisa 
substitutsiya 
bisoblanadi.  Masalan,  kel 
so‘zining  boshidagi  k  undoshini  g  undoshiga  almashtirsak  ham 
so'zning  mazm un  planida  o'zgarish  ro‘y  bermaydi.
Komm utatsiyada  ifoda  plani  elem enti  bilan  m azm un  plani 
elementi sistemaning mustaqil elementi sifatida qaraladi.  Ular o ‘zaro 
almashinish  xususiyatiga  ega  bo ‘ladi.  Bunday  elem entlar  invariant 
hisobianadi.  Substitutsiya  m unosabatida  b o ‘lgan  elem entlar  bir 
invariantning  variantlari  sanaladi.
LYelmslevning  fikricha,  m atnning  ko‘pgina  joylarida  bir  xil 
qo'shm a  gaplar,  bir  xil  sodda  gaplar,  bir  xil  so‘zlar  va  boshqalar 
uchraydi.  Boshqacha  aytganda,  har  bir  qo'shm a  gaprring,  har  bir 
sodda  gapning,  har  bir  so‘zning  ko‘pgina  nam unalari  uchraydi. 
Bu  nam unalar  variant,  nam unalar  mohiyati  esa  invariant sanaladi.
Masalan,  Qachon  u kelsa,  men  buni bajaraman gapidagi  qachon 
u  kelsa  qismini  qachon  u  aytsa  bilan  almashtirsak,  ifoda  plani 
elementlarining o ‘zgarishi  m a’no planining o ‘zgarishiga olib  keladi. 
Shuning uchun ular invariantlar sanaladi.  Qachon u kelsa,  Uqachon 
kelsa jumlalari  variantlar  hisoblanadi.
Bundan  ko‘rinadiki,  invariant-variantni  belgilashda  nutqiy 
jarayondagi  real  nutqiy  birliklarni,  y a ’ni  variantlarni  m uhim  
belgilariga  ko‘ra  chegaralangan  miqdordagi  sodda  elementlarga 
birlashtirish  tamoyili  m uhim   ahamiyatga  ega.  Bunga  murakkab 
elementlarni izchil ravishda parchalash  natijasida erishildi.  Masalan, 
ifoda  plarrirri  parchalash  (m atn-pariodlar  -gap  —  so‘z  —  bo‘g‘in  — 
fonema),  shuningdek,  mazm un  planini  parchalash  natijasida  oxir 
oqibat bo ‘laklarga bo ‘linmas birlikni ajratishga erishiladi.  M azmun 
plarridagi ana shunday eng kichik birlikrri  L.Yelmslev figura atamasi 
bilan  nomlaydi.
Figuralar  lingvistik  belgi  tarkibiga  kiruvchi,  belgi  bo ‘lmagan 
qismi  sanaladi.  Ular  belgilar  sistemasiga  belgining  qismi  sifatida 
kiradi.
Uning  fikricha,  til  shunday  shakllanganki,  bir  siqim  figuralar 
va uning yangi-yangi joylashuvi  orqali  qator belgilar hosil  qilinishi 
mumkin.  Figuralar  L.Yelmslev  tushunchasiga  ko‘ra,  eng  kichik 
m azm u n iy   birlik   b o ‘lib,  u la rn in g   k o m b in atsiy asi  belg in in g
85
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

mazmuniy tomonini hosil qiladi.  Masalan, y/g/7so‘zining mazmuniy 
tuzilishidan  quyidagi  figuralarni  ajratish  mumkin:  «shaxs»,  «yosh», 
«erkak».  Keyingi  figuraning  o ‘zgarishi  esa  qiz  belgisini  beradi.
L.Yelmslevning  ta ’kidlashicha,  tilshunoslikka  figura  tushun- 
chasining  kiritilishi  tilning  ichki  tuzilishini  yoritishga  qulay 
imkoniyat:  yaratadi.
Llning  figura  haqidagi  t a ’lim oti  Praga  lingvistik  m aktabi 
vakillari:  N.S.  Trubetskoyning fonologik sathda farqlovchi  belgilar, 
V.  Skalichkaning gram m atik  sathda  sema  (eng  kichik  gram m atik 
birlik)  tushunchalari  bilan  ham ohang  sanaladi  va  u  til  semantik 
tuzilishidagi  eng  kichik  birlikni  ajratish  yuzasidan  qilingan 
harakatning  natijasidir.
L.Yelmslev  substansiyani  lingvistikaning  o ‘rganish  obyektidan 
chiqaradi  va  lingvistik  birliklarning  yagona  tahlil  usuli  lingvistik 
birliklar  o ‘rtasidagi  munosabatni  o ‘rganish,  deb  hisobiaydi.
Lingvistik birliklar o ‘rtasidagi tobe  munosabatni ifodalash uchun 
u