Abduhamid nurmonov



Download 5,54 Mb.
Pdf ko'rish
bet37/119
Sana30.12.2021
Hajmi5,54 Mb.
#196159
1   ...   33   34   35   36   37   38   39   40   ...   119
Bog'liq
Struktur tilshunoslik Ildizlari va yo'nalishlari A Nurmonov-разблокирован

Sintagm atik  m unosabat
S o ‘z  nu tq   ja ra y o n id a   o ‘zaro   b o g 'la n ib ,  k e tm a -k e tlik k a  
asoslangan  munosabatga  kirishadi.  K etm a-ketlik  xususiyati  ikki 
elementning  bir  vaqtda  talaffuz  qilinishiga  imkon  bermaydi.  Bu 
elem entlar  nutq  oqimida  biri  ikkinchisi  orqasidan  teriladi.  Ana 
shunday  ch o ‘ziqlikka  ega  bo'lgan  bog‘larrish  F.de  Sossyur  fikriga 
ko‘ra,  sintagma  sanaladi.
Sintagma  doimo  eng  kamida  ikkita  ketma-ketlik  birliklarining 
o ‘zaro  munosabatidan  tashkil  topadi.
Sintagm a  a'zo lari  o ‘zidan  oldin  yo  o ‘zidan  keyrn  kelgan 
birliklarga  yoki  har  ikkisiga  zidlanishiga  ko‘ra  m a'lum   qiymatga 
ega bo ‘ladi.
Sintagma  ikki  va  undan  ortiq  birliklarning  erkin  bog‘lanishi 
natijasida  hosil  bo'lganligi  uchun  sintagmatik  munosabatni  ayrim 
mualliflar  nutqqa  xosligmi  ta'kidlaydilar.
Lekin  F.de  Sossyur  uning  ham   tilga,  ham  nutqqa  dahldor 
ekanligini  ko‘rsatadi.  Uning  fikricha,  sintagmaning tipik  ko‘rinishi 
gap  bo‘lsa  ham,  lekin  bunday gap  nutqqa  xos  bo'Iganligidan  kelib 
chiqib,  sintagma  faqat  nutqqa  dahldor  bo ‘ladi,  degan  xulosaga 
kelmaslik  kerak.
Nutqning xarakterli belgisi elementlarning erkin almashinishidir. 
Ana  shundan  kelib  chiqib,  sintagmaga  yondashadigan  b o ‘lsak, 
sintagmaga dahldor bo‘lgan bir qator sintaktik qurilmalar barqarorlik 
xususiyatiga  ega  ek an lig in i  k o ‘rsatad i.  M asalan ,  m aq o llar, 
frazeologizmlar va boshqalar.  Bunday ifodalar nutq jarayonida hosil 
qilinmaydi,  balki  an'anaga  ko‘ra  tayyor  holda  nutqqa  olib  kiriladi.
B undan  tashqari,  m a'lum   qoidalar  asosida  qurilgan  barcha 
sintagmalarni  ham  nutqqa  emas,  balki  tilga  kiritish  lozim,  deydi. 
Chunki  bunday  qurilmalarning  tilda  tayyor  nam unalari  mavjud
1  SossyurF.de.  0 ‘sha asar,  156-bet.
48
www.ziyouz.com kutubxonasi


b o ‘ladi.  Shuningdek,  muayyan  shablonlar  asosida  shakllangan 
birikma  va  gaplar  haqida  ham  shu  fikrni  aytish  mumkin.  Bunday 
shablonlar  so‘zlovchi  xotirasida  oldindan  mavjud  bo ‘ladi.
Sintagm atik  butunlik
F.de  Sossyur  sintagm atik  butunlik  tushunchasiga  ham   e ’tibor 
beradi.  Uning ta ’kidlashicha, barcha til birliklari yo nutq oqimidagi 
qurshovga  yoki  o ‘zini  tashkil  etgan  elem entlarga  bog'liq  b o ‘ladi. 
Bunga  so ‘z  yasalishining  yaqqol  m isol  b o 'lish in i  k o ‘rsatadi. 
M asalan,  ishla so‘zi  ikkita  quyi  birliklarga bo'linadi:  ish-la.  Lekin 
ular o ‘zaro  oddiy bog'langan  ikkita alohida-alohida qismlar emas, 
balki  o ‘zaro  bog‘iiq  bo'lgan  elem entlarning  butunlik  tarkibida 
o 'z a r o   h a m k o rlig i  tu fay li  m u ay y an   q iy m atg a  ega  b o ‘lgan 
qism lardir:-la  o'zich a  mavjud  b o ‘lmaydi.  Tilda  u  tuz-la,  yod-la 
kabi  bir  qator  asos  qism larning  mavjudligi  hisobiga  o ‘z  o'rniga 
ega bo'ladi.
Shu  bilan  birga  asos  qism  ham  unga ergashib  keluvchi  sufikssiz 
m a'lum   qiymatga  ega  boMmaydi.  Butunlik  qiymati  uning  qismlari 
asosida  arriqlanadi.  Qismlarrring  qiymati  esa  butunlik  tarkibidagi 
o ‘rni  bilan  belgilanadi.  B undan  esa  qismning  butunga  bo ‘lgan 
munosabati  butunning  qismlari  o ‘rtasidagi  munosabat  kabi  katta 
ahamiyatga  ega  ekanligini ko'rsatadi.
Shuni  ta'kidlash  kerakki,  Sossyur  butun  va  bo ‘lak  o'rtasidagi 
munosabatni  ham   sintagmatik  m unosabat  hisoblaydi.1
Ikki  va  u n d a n   o rtiq   e le m e n tla rn in g   o ‘zaro   b o g ‘liq  m u - 
nosabatidan  tashkil  topgan  butunlikn:  sintagmatik  butunlik  deb 
hisoblaydi  va  u  tilning  barcha  qatlam larga  m ansub  ekanligini 
ko‘rsatadi.
Shu bilan birga, tilda o'zining qismlari bilan ham, o ‘ziga o ‘xshash 
boshqa birliklar bilan ham sintagmatik munosabatga kirishmaydigan 
ayrim  birliklar  mavjudligini  ta'kidlaydi.
Bunday  birliklarga  gap  ekvivalenti  bo ‘lib  keladigan  ha,  yo‘q, 
albatta,  rahm at  singari  birliklar  kirishi,  lekin  ularning  mavjud
Sossyur F.de.  0 ‘sha asar,  100-bct.
4  — A. Nurmonov
49
www.ziyouz.com kutubxonasi


bo'lishi,  tilning  um um iy  smtagmatik  m unosabat  tamoyilini  rad 
etmasligini  ko‘rsatadi.

Download 5,54 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   33   34   35   36   37   38   39   40   ...   119




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish