40
UD
Ud juda qadimiy musiqa asbobidir. Uning bizga ma’lum bo‘lgan dastlabki
shakli Ayritomdan topilgan, eramizning birinchi asrlariga oid ajoyib madaniyat
yodgorligida o‘z aksini topgan.
Ud arabcha so‘z bo‘lib, uning lug‘aviy ma’nosi turlichadir. U birinchidan
yog‘ochi qora tusli daraxtning nomidir. Ud dastlab shu daraxtdan yasalgan bo‘lishi
kerak. Ikkinchidan, ud iborasi bayram, tuy-tomosha, xursandchilikni ifodalaydigan
«iyd» iborasining ma’lum shaklidir. Bu urinda xushchaqchaqlik kayfiyatni
bag‘ishlovchi soz ma’nosida ham kelishi mumkin.
Udning dastlabki nomi "Barbad» bo‘lganligi ba’zi manbalarda ko‘rsatib
o‘tiladi. Barbad ikki so‘zdan iborat bo‘lib, bar—qomat, bad -o‘rdak ma’nolarida
keladi. Barbad qorni katta va dastasi -kalta musiqa asbobidir. Unga o‘rdak
qomatiga o‘xshagani uchun barbad nomi berilgan emish. Barbad eng qadimiy torli
asbobdir. Uning yaratilishi haqida bizgacha turli afsonalar etib kelgan. Bir
afsonada hikoya kilinishicha, barbadni yunon olimi Fisogurs hakim (Pifagor
eramizdan oldingi VI asr) ixtiro qilgan. Afsonada aytilishicha, bir kuni Fisog‘ursni
tushida bir noma’lum mo‘ysafid uning boshiga kelib shunday dedi: “sen ertaga
barvaqt turib naddof (paxta tituvchilar) bozoriga borgil. U erda senga hikmat
sirlaridan biri namoyon bo‘ladi». Fisog‘urs ertalab naddoflar rastasiga boribdi va u
erdan hech narsa tushuna olmay qaytib kelibdi. Mo‘ysafid shu kuni tushida yana
kelib, kechagi aytgan gapini takrorlabdi. Shundan so‘ng Fisog‘ypc ertalab
uyg‘onib ikkinchi marta bozorga borganda paxta tituvchilar yoyining ipidan
41
chiqayogan tovush uning diqqatini jalb etibdi. Fisog‘ursning ongida bir fikr paydo
bo‘libdi, shunda u erda yotgan ot dumining tolasini olib, bir uchini tishi bilan tortib
turib chertgan ekan, mayin va yoqimli bir ovoz eshitilibdi. Endi shu ipni taqib
chaladigan torli asbob yaratish ustida mulohaza yurita boshlabdi. Ma’lum bir vaqt
o‘tgandan so‘ng, kunlarning birida Fisog‘urs hakim tog‘ tomon yo‘l olibdi.
Tog‘ning etagida kuchli shamol esib, qandaydir bir sehrli tovush, ya’ni
hushtaksimon bir sado eshitilibdi. Shunda u atrofga nazar solib yaqin orada turgan
ichi kovak, bo‘shab qolgan toshbaqa kosasiga ko‘zi tushibdi. Uning bosh, qul
oyog‘i va dumi chiqib turadigan teshiklardan o‘tayotgan shamol ana shunday sehrli
tovush hosil qilayotgan ekan. ”Bir narsaga yarab qolar”, deb uni erdan olibdi.
Keyinchalik toshbaqa kosasidagi eng katta teshikka — boshi chiqib turadigan erga
dasta o‘rnatibdi. Unga ipni taqib, chala boshlabdi. Rubob dastlab juda sodda va
oddiy shaklda tuzilibdi.
Fisog‘ursdan
so‘nggi
davrlarda
yashagan
musiqachilar
barbadni
takomillashtirdilar va uning asosida ikki, uch, turt torli musiqa asbobi yasaganlar.
Barbad esa ko‘p
manbaalarda hamma torli asboblarning yuzaga kelishida asos
bo‘lgan, deb ko‘rsatilgan. Uning shu takkomillashgan keyingi shakli guyo ud
emish.
Ud qariyb XVII asrlargacha yashagan, deb taxmin qilish mumkin,
Keyinchalik esa O‘rta Osiyoda iste’moldan chiqib ketgan hamda boshqa qadimiy
musiqa asboblarn uning o‘rnini ola boshladi.
O‘rta Osiyo xalqlarining, jumladan, o‘zbek, tojiklarning cholg‘u asboblari
rang-barangdir. Albatta, bu xalqlarning madaniyati qadimdan boy bo‘lganligi,
tinmay rivojlanganligidan dalolat beradi.
42
Do'stlaringiz bilan baham: |