A. Zikiryayev, A. To ‘ xtayev, I. Azimov, N. Sonin

72
HAYOTIY JARAYONLARNING KIMYOVIY ASOSLARI
III BO‘LIM
Achish  jarayonida  energiya  almashinuvi  odatda  uch  bosqichga  bo‘li-
nadi.  Bi-rinchi  tayyorgarlik  bosqichi  bo‘lib,  unda  murakkab  uglevodlar, 
yog‘lar, oqsil lar — glukoza, glitserin va yog‘ kislotalari, aminokislotalarga; 
nuklein  kislotalarning  katta  molekulalari  esa  nukleotidlarga  parchalanadi. 
Bu reaksiyalarda kam miqdorda energiya ajraladi va ular issiqlik energiya-
si sifatida tarqalib ketadi. 
Ikkinchi  bosqich  —  to‘liqsiz  yoki  kislorodsiz  parchalanish  bo‘lib, 
hujayra  sitoplazmasida  amalga  oshiriladi.  U  anaerob  nafas  olish  (gliko-
liz)  yoki  achish  deb  ham  yuritiladi.  «Achish»  atamasi  odatda  o‘sim-
lik  yoki  mikroorganizmlar-ning  hujayralarida  kechadigan  jarayonlarga 
nisbatan  qo‘llaniladi.  Bu  bosqichda  moddalarning  fermentlar  ishti-
rokida  parchalanishi  yana  davom  etadi.  Masalan,  mushaklarda  anae-
rob  nafas  olish  tufayli  glukoza  molekulasi  2  molekula  sut  kislotasi-
gacha  parchalanadi.  Glukozaning  parchalanish  reaksiyalarida  fosfat 
kislota  va  ADF  ishtirok  etib,  ulardan  parchalanish  natijasida  ajralgan 
ener  giya hisobiga ATF molekulalari hosil bo‘ladi.
Achitqi  zamburug‘larida  glukoza  molekulasi  kislorodsiz  sharoitda  etil 
spirti  va  karbonat  angidridgacha  parchalanadi.  Bu  jarayon 
spirtli achish
 
deb yuritiladi. 
Boshqa mikroorganizmlarda glikoliz jarayoni atseton, atsetat kislota va 
boshqalarni hosil qilish bilan tugaydi. Barcha hollarda glikoliz reaksiyalari 
bir  molekula  glukozaning  parchalanishi  2  molekula  ATFni  hosil 
qilish  bilan  boradi.  Glukozaning  kislorodsiz  sharoitda  sut  kislotagacha 
parchalanishi tufayli ajralib chiqayotgan energiyaning 40%i ATF tarkibida 
to‘planadi, qolgani esa issiqlik energiyasi sifatida tarqalib ketadi.
Energiya  almashinuvining  uchinchi  bosqichi  —  aerob  nafas  olish  yoki