A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

Hiwç dî parûzda yani ~ Sana verildi.
Kamma bir khiyanet ikkikh, udh w yari finunan ravnna giprikh yani =r Sen hiyanet edersin ve yahut bilhassa şu çiftliğe dönüp gelir­sin¹^¹).
Baktra‘lar ise Şimalî Afganistan, Balkh, Badakhşan ve Doğu Bu- khara taraflarında bulunup, bunların Doğu Bukhara taraflarındaki bö­lümleri, milâttan önce birinci asırda Sır Derya taraflarından gelerek oralara hâkim olan Tokhar adında bir kavmin ismiyle «Tokhar» ( jUJ* v« ) ve işgal ettikleri saha da «Tokharistan» tesmiye olunmuştur. Bunlar farsçaj'a pek yakın olan bir İran diliyle konuşmuşlardır^{60 61}). Bugün Balkh, Badakhşan, Doğu Bukhara, Pamir ve Doğu Türkistanm Khuteıı ve Yarkend taraflarındaki Tacikler bunların torunlarından ve yahut onlar tarafından temsil edilip dillerini kabul etmiş olan diğer un­surlardan ibaret olsa gerektir. Yukarıda «Kent Türkü» bahsinde an- ^ lattığımız .gibi, Vakhan ve Şugnan ahalisi Tacikleri, arap kaynaklarına göre, ilk İslâm asırlarında Türk sayılıyorlardı. Bunlar menşe bakımın­dan galiba Türk olmuşlar, sonra Tokharistan hanlıları tarafından tem­sil edilmişlerdir. Umumen Baktra-Tokhar’lar İran yoluyla Şimalî Afga- nistana gelen aryanî unsurlarının en eskisi ve kuvvetlisi olmuşlardır. MakedonyalI İskender ile gelen Yunanlılarla da karışarak vaktiyle kuv­vetli bir medenî unsur teşkil etmişler ve Türkistanda Buda dininin ya­yılmasında büyük rol oynamışlardır. Eski türkçe buda eserlerinin mü­him bir bölümü tokharcadan tercüme edilmiştir.
Soğd’lar ise yine Avrupadan, bir bölümü Kafkasya-İran yolun­dan, diğer bir bölümü Kırım taraflarından ve Hazar Denizi şimalinden geçerek Türkistana pek eskiden gelmiş olan bir kavimdir. Kırımda «Sudak» (Suğdaq), Gürcistanda eski «Soğdbil» şehri, Kazakistanda Kara-Tav ın şimalindeki «Suzak» («Sugdaq») bunların müstâmereleri olmuştur. Soğdlar Türkistan *ve Möğolistanm muhtelif yerlerine dağıla­rak oturmuşlardır. Bunların mühim kısımları Bukhara ile Semerkand
kendi adlarıyla «Soğd» (Yunan menbalarında «Sogdiana») tesmiye olunan bölgede ve «Yedisu» taraflarında Çu havzasında yaşa­yıp, diğer kısımları Şimaligarbî Çinde, Doğu Türkistanda (Turfanın batısında) ve Moğolistanda «Selenge» ırmağı havzasında («Bay-Balıq» şehri) yaşamışlar ve hepsi ticaretle meşgul olmuşlardır. Tiirkler bunlara «Suğdak» demişlerdir. Soğdlarm ticarette rolleri fevkalâde mühim oltıp, Turan ve Iran arasındaki savaşlar bazan bunların İranlılarla ticarî rekabetleri yüzünden çıkmıştır. Bunlar eski zaman Türkistanınırr Ya- hudileri mesabesinde olmuşlardır. Bütün sermaye bunların elinde ol­muş, bu cihettendir ki eski Türkler «Başsız börk olmaz, Tatsız Türk olmaz» demişlerdir' «Tat» kelimesi eski zamanın Suğdak, Khorezmli ve As gibi tüccar aryanı kavimlerine itlâk olunmuştur. Khorezmlilerle Tokharlar kendi ülkelerinde siyasî hâkimiyete mâlik oldukları halde, Soğdlular hiçbir zaman siyasî hâkimiyete mâlik olmamış ve belki de ona ciddî olarak temayül bile göstermemişlerdir. Bu kavim, daha pek eski zamanlarda kendi dillerinden başka türk ve fars dillerinde de konuşmuşlar; her yerde türk ve İran unsurları arasında azlık oldukla­rından yavaş yavaş türkîeşmiş yahut tacikleşmişlerdir. Bunun neticesin­de İslâm çağında Mâverâünnehirde birbiriyle mücadelede bulunan dil­ler olarak «türkçe» ile «farsça» (tacikçe) kalmıştır. Araplar yeni gel­diği zaman Semerkand ve Bukharanın etrafındaki Suğdaklar kendi dil. leriyle konuşuyorlardı; hattâ müslüman Suğdaklara camilerinde namaz­da kendi dillerini kullanmaya bile müsaade edilmişti ^10a). Milâdî onuncu asırda Bukhara civarında ancak bazı «rustak» (nahiye) 1ar suğdakça bilirlerdi. 1 1 ve 12 nci asırlarda bu dil tamamen unutuldu. Ancak bazı kısımları, Zerefşan havzasının yukarı bölümlerinde «Yagnub»' ırmağı üzerinde «Yagnub» adında bir küçük tacile uruğu şeklinde, eski dilini kısmen saklıyabilmiştir.
Bugün alman ve rus ıisaniyatçılan tarafından öğrenilmekte olan Yagnub dili, buralarda incelemelerde bulunan iraniyatçı A n - d r e e v’in malûmatına göre, Yagnub ırmağının sol kıyısında otu­ranların lehçesi «Birinci Yagnub» ırmağın sol kıyısında oturanla- rınki «İkinci Yagnub», Yagnubun başmdakilerinki «Üçüncü Yagnub». Yagnubun «KÖl» adlı kolu boyunda yaşıyanlarının lehçesi de «Dör­düncü» olmak üzere dört grupa ayrılmaktadır.
Meselâ «rükû ediniz» yerine soğdça olarak bakmtankint. «secde ediniz •> mânasında negûniya negunî demişlerdir, bk. Narşakhî. Tarikh~i Bukhara-, ed.' £!h. Schefer, s. 47.
sırasında bulunan bu eserleri alman, fransız, ve rus bilginleri (M ü 1 1 e r, Gauthiot, P e 1 1 i o t, R o s s e n b e r g) neşretmişlerdir ve et inektedirler. Eski soğd dilinin bugünkü tacikçe ve farsçaya ancak ar- yanî-iran dilleri zümresinden olmakla ilişikliği vardır. Yoksa büsbütün başka bir dildir.