A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

ıtî2) Bu da yukarıda s. 269 da zikri geçen Haydar Mirza Sırtlanov’un
oğludur.
ınri) Bk. E. teodorov, «1905 İnkılâbı ve Türkistanm yerlileri», Novıy -Vostok, ,X-XI_; 28.
kentte güıcü Caparidze’nin idaresinde birinci Türkistan sosyal-demokrat kongresi toplandı. Kongrenin kararları arasında yerli ahali içinde işle­mek hakkında da bir karar vardıysa da, tatbik edilmedi. Sosyalistlerle azçok temasta bulunan birisi de Tatarlardan İsmail Âbidî idi. Bunun vâsıtasıyla yerlilerle temasa giren sosyalistler müsteşrik Viatkin ve Na- livkin idi. İsmail A'bidî bunlarla birlikte «Terakki» adında bir gazete çıkardı. Ancak yirmi sayı çıktıktan sonra hükümet tarafından kapatılan bu gazete, ilerleme ve yenileşme fikirlerinden /bahsetti, yerli işçileri teş­kil meseleleriyle uğraştı.
Rusya hükümeti, sosyalistleri ve ihtilâlcileri, daha çok Sibiryaya sürüyordu. Türkistanda bunlar az bulunuyordu. Eğer kuvvetli ihtilâlci­ler gelmiş olaydı, Türkistanlılara tesiri olabilirdi. Kazaklar arasında sürgünde bulunan Mikhailis’in kazak şâiri Abay ile teması neticesinde, Kazaklar içinde bazı liberal felsefî fikirler, Abaym türkçe şiirleri vâsı­tasıyla yayılmıştı. [Türkistanda yerlilerle azçok temasta bulunan ihtilâl­ciler, «es-er» (yani: sosyalist - revolüsyöner) fırkasına mensuptu. Bun­lar ise, rus köylüsünün menfaatini gözeten, aynı zamanda milliyetçi bir fırka olduğundan, Türkistanda kolonizasyon ve müstemlekecilik babın­da çar hükümetinden fazla çalıştılar. («Halkçı sosyalist» Şkapski ile «es- v-r» terden Roma, Yaguışev, Mikhailov adındakiler, rus muhaceret ve iskân idaresinin memurları idiler. Bunlar, 1905 yılında hükümetin ru3 göçmenlerini yerleştirmek için Kazak-Kırgızlar arasında toprak tetkika- tında bulunan fırkalardan birini («Şkapski Fırkası») teşkil ettiler. Bun­lar, Rusya hükümeti tarafından Türkistanda toprağın Kazak-Kırgızlar- c'an alınıp, Rus Kozakları eline verilmesine muhaliftiler. Çünkü Kozak- İar o toprağı, ancak eski sahipleri olan Kırgız-Kazaklara kiraya vermekle iktifa ediyorlar, kendi mülklerine diğer «Mujik» rus göçmenlerini yer­leştirmiyorlardı. Şkapski fırkası ise, çok sayıda köylü-mujik göçmen ge­tirmeğe çalıştı. Hattâ kendi fırkası için (Kazak-Kırgızlardan korktuğun­dan) hükümetten silâh ve mühimmat istedi. Sonradan Kerenski zama­nında, Cenubî Türkistanlın Tdaresine memur edilen heyetin âzası olan Şkapski, bilgili bir adamdı. Amu Derya şubesinde yerlilerin toprak me­selelerine, oradaki eski ekincilik âdetlerine ve.Yedisuda toprak mese­lesine ait- pek mühim eser ve bazı makaleler neşretmişti. «Roma» ise, Almatı es-erlerinin başkanı idi. Yaguşev, es-erlerin Maksimalist yani müfritler zümresine dahildi. Bunların yerlilerden toprak gasıbı babında gösterdikleri taşkınlığa, umumî vâli Tevaşev bile mukabele gösterdi. Çarın vâlileri ve fabrikacılar, daha ziyade âsayiş ve pamuk ekiminin miişkilâtsız gelişmesi cihetine ehemmiyet veriyorlar; ziraat nezareti mü­messilleri ve rus köylülerini temsil eden es-erler ise, rus göçmenleri yer-
leştirmek hususuna ehemmiyet veriyorlardı. Türkistana göçmen gön­dermek, Rusya içindeki çiftlik sahipleri-alpagutları kurtarmak için biri­cik çare olduğunu bildikleri halde, bu es-erlerin bilhassa göçe ehemmi­yet vermeleri, ıus emperyalizm taassubundan ve rus köylülerine yaran­mak istemelerinden ileri geliyordu. Umumî vali general Tevaşevin 1905 sonteşrininde ölümünden sonra,, yerine gelen general Subbotiç ise, Şkapski grupunu dağıttı ve es-erleri tevkif etti.
Böyle iken yine es-erler, hazan Türkistan yerli köylüleri arasında da inkılâp propagandası yapmaktan geri kalmıyorlardı. 24 temmuz 1905 te Yaguşev, Evliya-Atada topladığı rus köylü toplantısına, yerli türk köylülerini de çağırmıştı. 1912-1913 yıllarından başlayıp Türkis­tan Türkleri arasında siyâsî hareketler başlamağa, teşkilâtlar vücude gelmeğe yüz tuttuğu zaman yerli Türklerle sıkı siyasî münasebeti, di­ğer sosyalistlere göre, es-erl.er kurabildiler.