A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

Eski Çingiz sultanları, Ebülfayız ve Ebülkhayır gibi «Hanlıklar» Yeline değersiz şahsiyetler tarafından temsil edilmesine «Beğlikler» rağmen, umumiyetle ahalice hükümdarlık huku­
kuna malik yegâne sülâle âzaları olarak tanılıyor­lardı. Nadir Şah, hanların bu manevî otoritesini kırmak iÇiⁿ 4.^7andık-
lan uruk ordularını ellerinden aldı. Bukharadan 20.000, Khıyvadan 4000 kadar Özbek askerini kendi seferlerinde kullanmak düşüncesiyle Horasana götürdü. Ebülfayız Hanı yerinde bıraktı. Khıyvaya yine A=>- tarkhanlılardan Tâhir Hanı tâyin ettiyse de, bunların nüfuzunu sıfıra indirip, hanlara pek itaat etmiyen uruk başkanlarma fazla iltifat gös­terdi. Bukharaya kendi ordusundaki İranlı Kaçar ve Afşarlardan gar­nizon bıraktı. Beş yıl sonra Khıyivaya kendi maiyetinden Ali-Kulu Hanı vali tayin edip gönderdi.
seferi hakkında mufassal malûmat, Nadir Şahın Mervli veziri Muhammed Kazim'in yakınlarda Türkistanda keşf olunan mufassal Nadir Şah tarihi «Kitab-ı Nachrı»de bulunmaktadır, ki nüshası Petersburg Asya Müzesindedir. [Bu eserden de istifade- eden L. L o c’k h a r t (Nadir Şhah, London, 1938, s. 165-169, 185-189) Nadirim Türkistana olan her iki seferini bittafsil anlatmıştır.]
ji •'•) B e r e z i n, Turetskaya Chrestomathiya, I, s. 18.
Bukharada Ebülfayız zamanında en nüfuzlu olan Mangıt beği Hekim Atalık ve onun pek ikbal düşkünü olan oğlu Rahim Bek idi. Na­dir Şah, Rahim Beği kendi maiyetindeki Özbek askerleriyle birlikte Horasana götürdü. O da, Nadir Şahın öldüğü yıl (hattâ bir rivayete göre aynı gün) Ebülfayız Hanı öldürüp, idare işlerini kendi eline aldı. Hanlar her yerde tahta çıkma töreni sırasında «han kaldıran keçe»nin dört köşesini tutan dört uruğa dayanırlardı. Mâverâünnehir Özbek hanlarının dayandıkları uruklar ilk önce Kuşçı, Nayman, Böyrek ve Karlık urukları idi. Astarkhanlılar çağında Böyrek ve Karlıkların yerini Mangıt ve Kineges urukları işgal etti. Khıyvada Yadigâr Şıbanlarmm yanında Konrat, Uygur, Nayman, Mangıt (yahut: Kıyat, Uygur, Nay­man, Nüküz) urukları muteber oldu. Memleketin bilfiil idaresi bu uruk­ların başkanlarının elinde bulunurdu. Astarkhanlıların son çağında Mangıt, Khıyvada ise Mangıt ve Konrat urukları daha çok muteber oldular. Ebülfayız yanında Mangıt Hekîm Atalık ne ise, Khıyvada ll- bars yanında, sonradan kurulan sülâlenin atası Konrat Seyid Nazar Bek ve oğlu îşmehmed İnak da o idi.
Konratlarin diğer bir bölümü Aşağı Khorezmde, bugün «Kara- kalpakıstan» denilen yerlerde, müstakil «Aral» hükümeti kurarak yaşadılar. Onlar çok defa Kiçi Yüz Kazak hanlarını hanlanıyorlar ve Khıyvaya tâbi olmuyorlardı. Nadir Şah Khorezmden gittikten sonra, Konratlar Ebülkhayırın oğlu Nur Ali Hanı* Kât şehrine getirerek han- landılar (1741). Sonradan Rus tâbiiyetini kabul eden ve Başkurdüs- tanda Ufada ölen bu han, Khorezmde iken Nadir Şahla temas temin elmiş ve 1 742 de Ruslar tarafından teklif olunan biat andını içme­mişti -¹¹)- Mangıt uruğunun başkanı Artık İnak, Nadir Şaha itaat edip İlbarsm oğlu Ebülmehmed (Ebülgazi) i han ve kendisini başvezir nas- bettirdi (174Ö). O vakit Ali-Kulı Han kumandasında gönderilen İran kuvvetlerini Özbek ve Türkmenler iki yıl sonra Khıyvadan çıkardılar. Artıq İnaq da öldürüldü. ^Mangıt beği Khuraz Bek, Ebülmehmed Ha­nın yerine «Kiçi Yüz» hanlarının diğer kolundan yukarıda s. 168 mezkur Batır Han oğlu «Cayıp Sultan»ı Nadir Şahtan isteyip hanlandı. Bu Gayıp Sultan (sonra han) pek uzun yaşamıştır (ölümü: 1791) ve macera dolu hayatı gayet enteresandır. Ö ilk önce «Karakalpak hanı» olarak «Türkistan» (Yese) şehrinde oturup bütün Batı Kazakistana, Başkurtların cenupdoğu uruklarına hâkim olan babası Batır Sultandan