A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

Eski Ticaret Türkistanda Göktürk ve sonra Arap hâkimiyeti ta- Yolları karrür edene kadar, doğu ile batı arasındaki ipek
ticaret yolu Nişabur, Herat, Balkh, Kümidh (Kara- Tegin), Alay, Kaşgar, Khoten, Sancu üzerinden geçmiştir. Bununla be­raber Hunîar, Göktürkler ve Moğollar zamanında Kırımdan, Edil ve

eticesinde bozkırlarda muhtelif siyasî teşkilâtların vücuda gelmesine, büyük devletlerin kurulmasına yahut yıkılmasına, parçalanmasına âmil olmuştur. Bunun için Türkistan tarihinde bu üç kültür (yani ziraat, ti­caret ve göçebe usulünde hayvan besleme) den birisinin, diğerlerinin gelişmesine ve yahut gerilemesine sebep olduğunu ve bunların nöbet­leşmelerini öğrenmek Türkistanın İktisadî, siyasî ve medeni tarihiyle meşgul olmak demektir. Yazık ki bu üç kültürün nöbetleşme devreleri, umumen Türkistanın iktisadı hayatının tarihi, hiç Öğrenilmemiştir. Tür­kistan İktisadî hayatındaki en mühim vak’alar hakkında, biz ancak is- titradî kayıtlara tesadüf ediyoruz. İktisadî hayat hangi istikamette ge­lişirse, yine dünyanın diğer ülkelerinde olduğu gibi, Türkistanda da ahali arasında şu veya bu sınıfın kuvvet almasına sebep olmuştur. Hat­la diğer memleketlerde olduğu gibi, burada da aristokrasiye karşı is­yanları ve bazan, memleketin şu veya bu ülkesinde idarenin avam ta­bakaları mümessillerinin eline geçtiğini de görüyoruz. Bunlar hakkında ancak istitradî kayıtlardan başka bir bilgiye malik değiliz. Muhtelif çağ­lara ait vesikalarda fiyatların değişmesine âit tesadüf olunan malûmat ve sikkelerin kimyevî tahlilinde elde edilen neticeler, fıkıh kitapların­daki kayıtlar ve vakıf vesikaları bizim için elbette mühim mehazlar teşkil eder. Türkistan tarihinde mühim olan diğer bir âmil daha olmuş­tur ki o da, ırmakların mecralarını değiştirmesidir. Bu âmiller Türkis­tanda, ekinciliği sulama kültürüne tâbi olan bütün başka ülkelere göre daha fazla hâkim olmuştur. Amu Derya ile Sır Derya mecralarının ta­rihte tesbit olunan değişmelerinin memleketin İktisadî hayatındaki rolü çok ehemmiyetli olmuştur. Türkistanda ticaretin ve şehir hayatının ge­lişmesine veya sönmesine ise Uzakdoğu ile önasya ve Doğu Avrupa arasındaki ticaretin karadan cenup denizlerine ve yahut denizlerden karaya nöbetleşe geçmesi âmil olmuştur. Hattâ Doğu Moğol Devletinin merkezi Pekine göçürülerek İran Moğollarıyla Hindistan üzerinden de­niz ticaret yolunun kurulması da, aşağıda görüleceği üzere. Türkistan ticaretine tesir etmiştir. Keza Türkistanın ova ve bozkırları arasındaki çarpışmalar, göçebe tarzı hayvan beslemede, açlık ve «cut» devirleri gelmesinde veya ırmakların mecralarındaki değişikliklerden doğan fev­kalâde vakıalar, komşu ülkelere de (İran, ve Çine, hattâ bazan Avru- paya) tesir etmiştir.
Yayık ırmaklarının aşağı mecraları üzerinden Cungaryaya ve oradan Cine geçen bir «bozkır-çöl ticaret yolu» vardı. Milâdî altıncı asrın son varışında Cenubî Türkistanm Göktürk Devletine, sekizinci asırda ise Halifeliğe yani Arap-İslâm Memleketine dahil olması neticesinde Merv, Bukhara, Semerkand, Khocend, Oş, Kaşgar, Koçu, Komul (yahut Yar- kend, Khoten), Şancu, Suçjav, Kançjav ticaret yolları, bununla beraber Taşkent-Talas-Çu-Barsgan-Koçu-Komul , yahut Çu-İle-Beşbalık Komul yollan inkişaf etmiştir. 1 2.nci asırda Şimalî Çin «Kidan» (Liao =: Ka- rakhıtay) sülâlesinin Yedisuya gelerek yerleşmesi, Khorezmde Urgenç şehri merkez olmak üzere Khorezmşahlar Devletinin kuruluşu ve niha- v_et bütün bunların bir Moğol Devleti idaresi altında birleştirilmesi ve .Moğol Devleti merkezinin de Karakurumda bulunması, evvelki ticaret voluna müvazi olarak yeni ve daha kuvvetli bir yolun kurulmasına se­bep olmuştur. Bu yol İrandan Khorezme ve oradan Sır Derya ırmağı üzerindeki «Otrar» a, sonra «Çu», «İle» havzasına, oradan Doğu Ti- vanşandaki «Beş Balık» a ve oradan da Komul, Suçjav, Kançjav yo­luyla Çine ve yahut doğrudan doğruya şimal-doğu istikametinde Kara- kuruma gidiyordu. Bu yol üzerindeki ticaretin daha geniş ölçüde geliş­mesine Amu Derya ve Sır Derya ırmaklarının mecralarında o vakit hâ­sıl olan inkılâp da sebebiyet vermiştir.