A. Z. Umarov Avtomobillar texnik ekspluatasiyasi

Polimorfizm
Polimorfizm (grekcha ”poli” - ko4p demakdir) deb muayyan 
kristall moddaning tashqi faktorlaming (asosan haroratning) 
o4zgarishi bilan kristall strukturalari shaklini shunga bogMiq 
ravishda fizik xususiyatlarini ham bir necha marta o4zgartira olish 
qobiliyatiga aytiladi. Shu jihatdan muhitga qarab yo olmos shaklida 
(kubik singoniyada), yoki grafit shaklida (geksagonal singoniyasida) 
kristallana oladigan uglerodning tabiiy demorfizmi yaqqol misol 
boMadi. Ulaming tarkibi bir xil boMsa ham fizik xususiyatlari bilan 
bir-biridan keskin farq qiladi. Kislorod bermasdan 3000° dan ortiq 
haroratda qizdirganda atmosfera bosimi sharoitida olmosning kristall 
strukturasi shu muhit uchun birmuncha barqarorroq (stabil) boMgan 
grafit strukturasiga o4tadi. Aksincha, grafitning olmosga aylanishi 
yuz bermaydi.
Ba’zan polimorf almashinishlar natijasida moddaning kristall 
strukturasi shunchalik kam o4zgaradiki, Shuning uchun ham bunday 
minerallaming fizik xususiyatlarida boMgan sezilarli o'rganishlami 
maxsus tekshirishlarsiz ko4rish mumkin boMmay qoladi. a-kvarsning 
p-kvars bilan va shulaming aksincha almashinishlari buning misoli 
boMadi. Biroq optik tekshirishlar a-kvarsning p-kvarsga (yoki 
aksincha) o‘tish nuqtasida (yaqin 573) sindirish ko4rsatkichi, 
ikkilantirib, sindirish burchagi, optik qutblantirish tekisligining 
aylanish burchagi kabi xususiyatlari o4zgarishini bir xil ko'rsatadi.
Kristallangan moddaning biror muayyan fizik-kimyoviy 
sharoitlarda barqaror bo4lib, har biri o4ziga xos ma’lum kristall 
strukturasi 
bilan 
xarakterlanuvchi 
xillari 
o4sha 
moddaning 
modifikatsiyalari deyiladi. Shunday polimorf modifikatsiyalar 
qandaydir ma’lum moddalarda ikkita, uchta yoki bir qancha boMishi 
mumkin (maslan, oltingugurtning oltita modifikatsiyasi maMum 
bo4lib, shulardan uchtasigina tabiatda topiladi, S 0 2ning to4qqiz 
modifikatsiyasi bor va h.k.).
41

---

Turli polimorf modifikatsiyalami odatda mineral nomiga 
qo‘shib yoziladigan a, p, у va h.k. grek harflari - old qo'shimchalari 
bilan belgilanadi (masalan: a-kvars 573° dan past haroratlarda 
barqaror, 
p-kvars 
573° 
dan 
yuqori 
haroratlarda 
barqaror. 
Modifikatsiyalaming kitoblarida yozilgan nomida muayyan tartib 
yo‘q; birovlar har xil modifikatsiyalami a, p... harflari bilan ular 
almashinish haroratlarining ko‘tarilishi yoki pasayishi tartibiga 
qarab, boshqalar esa tarqalish darajasiga yoki kashf etilishi tartibiga 
qarab belgilaydilar. Belgilashning birinchi tartibini birmuncha 
to‘gcriroq (ratsional) deb hisoblash lozim.