A. X. Vаxidov, D. A. Abdullaеva

2.8.4.  Тermoelektrik datchiklar (termoparalar) 
 
Хaroratni  o’lchashning  termoelektrik  usuli termoelektrik termometrning  
(termoparaning) termoelektrik yurituvchi kuchi (termo e.yu.k.) xaroratiga 
 
bog’likligiga asoslangan. Bu asbob -200
0
S dan 2500 
0
S  gacha bo’lgan  xaroratlarni 
o’lchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng qo’llaniladi.  
Тermoelektrik termometrlar yordamida xaroratni o’lchash 1821 yilda 
 
Zeebek tomonidan kashf etilgan termoelektrik xodisalarga asoslangan. Bu 
xodisalarning xaroratlarni o’lchashda qo’llanilishi ikki hil  metall   simdan  iborat 
zanjirda ularning kavsharlangan joyida xaroratlar farqi hisobiga hosil bo’ladigan 
E.Yu.K. effektidan iborat. Т.E.Yu.K. hosil  bo’lishining  sababi  erkin elektronlar  
zichligi kamroq metallga diffuziyasi  bilan izoxlanadi. Shu paytda ikki xil  
metallning birikish joyida paydo  bo’ladigan elektr  maydon diffuziyaga  qarshilik  
ko’rsatadi. Elektronlarning diffuzion  o’tish  tezligi paydo  bo’lgan elektr  maydon 
ta’siridagi  ularning qayta  o’tish  tezligiga  teng bo’lganda xarakatli muvozanat  
holati o’rnatiladi. Bu muvozanatda A va V metallar  orasida potensiallar  ayirmasi  
paydo bo’ladi. Elektronlar diffuziyasining intensivligi o’tkazgichlar  birikkan  
joyning xaroratiga ham bog’liq bo’lgani  sababli birinchi va ikkinchi  ulanmalarda 
hosil  bo’lgan e.yu.k. ham turlicha bo’ladi. 
Тermoelektrik termometrlarni yaratish uchun ishlatiladigan termoelektrod 
materiallar bir qator xususiyatlarga ega bo’lishi shart, chunonchi: issiqqa 
chidamlilik va mexanikaviy mustaxkamlik; kimeviy inertlik; termoelektr bir xillik; 
stabillik va termoelektr xarakteristikani tiklash; t.e.yu.k.ning temperaturaga 

---

 
70
bo’lgan (chiziqli xarakteristikasiga yaqin va bir ishorali) bog’lanishi; yuqori 
sezgirlik. 
Тermoparalarning quyidagi turlari mavjud:   
1. Platinarodiy - platina termopara (ТPP)- neytral va oksidlanadigan muxitda 
ishonchli ishlaydi, ammo tiklanish atmosferasida, ayniqsa, metall oksidlari 
termoparaga yaqin joylashgan yerda tez ishdan chiqadi. Metall bug’lari va uglerod 
(ayniqsa uning oksidi) platinaga zararli ta’sir ko’rsatadi. 
  
2. Platinarodiy (30%- rodiy)- platinarodiy, (6%- rodiy) termopara (ТPR-306 
tip). Bu termoparalarning asosiy xususiyati 1800
0
S gacha temperaturani o’lchash 
va kichik t.e.yu.k. ga ega bo’lishdir. 
 3.  Хromel - alyumel (ТХA tip) termopara nodir bo’lmagan metallardan 
tayyorlangan termoparalar orasida eng turg’uni hisoblanadi. Musbat elektrod-
xromel (89% Ni; 9,8% Cr; 1% Fe; 0.2% Mn) qotishmadan, manfiy elektrod-almel 
esa (94% Ni; 2% Al; 2,5% Mn; 1% Si; 0,5% Fe) qotishmadan iborat. ТХA 
termopara 1300 
0
S gacha bo’lgan temperaturani o’lchash uchun qo’llaniladi. 
  
4.  Хromel-kopel termopara (ТХK)- turli muxitlarning temperaturasini 
o’lchash uchun ishlatiladi. Manfiy elektrod - kopel mis va nikel qotishmasidan 
(59% Cu; 44% Ni) iborat. ТХK termopara 800
 0 
S gacha temperaturani o’lchash 
uchun ishlatiladi, uning t.e.yu.k. boshqa termoparalarnikiga qaraganda ancha katta. 
 5. NK - SA qotishmalaridan tayyorlangan (ТNS tipidagi) termopara erkin 
uchining temperaturasiga tuzatish kiritishni talab qilmaydi, chunki 200
  0
 
S gacha 
temperaturani o’lchaydigan  termoparaning t.e.yu.k. amalda nolga teng. Yuqorigi 
temperatura chegarasi 1000
 0 
S. Platina gruppasidagi ТPP va ТPR termoparalari 0,5 
yeki 1mm diametrda tayo’rlanib, chinni munchoq yoki trubka bilan 
izolyatsiyalanadi. ТХA, ТХK va ТNS termoparalar 0,7...3,2 mm diametrlik simdan 
tayyorlanib, sopol munchoq bilan izolyatsiya qilinadi.    
Mexanikaviy tayziq va o’lchanayotgan muxit ta’siridan saqlash uchun 
termopara elektrodi himoya armaturasi ichiga olinadi. 
  Yuqorida aytilganidek, termopara bilan temperaturani o’lchash paytida 
termoparaning erkin uchlaridagi temperaturaning o’zgarishiga qarab tuzatish 

---

 
71
kiritiladi. Sanoatda avtomatik ravishda tuzatish kiritish uchun elektr ko’prik 
sxemalar qo’llaniladi 
 
2.33-rasm. Тermoelektrik termometrning prinsipial sxemasi.