A. X. Vаxidov, D. A. Abdullaеva

 
7-bob.  Avtomatikaning ijro  mexanizmlari 
 
7.1.   Ijro mexanizmlari haqida tushuncha va ularning turkumlanishi. 
 
 
Avtomatik rostlash tizimining ijro mexanizmi deb rostlovchi organi 
uzatilayotgan signalga muvofiq xarakatga keltiruvchi moslamaga aytiladi. 
Rostlovchi organni vazifasini drossellar, to’sqichlar, klapanlar, shiberlar bajaradi. 
 
Ijro mexanizmlarining asosiy ko’rsatkichlari: chiqish validagi aylanish 
momentining nominal qiymati yoki chiquvchi shtokdagi ta’sir etuvchi kuch; 
aylantiruvchi moment yoki kuchlarning maksimal qiymati; nosezgirlik maydoni;  
inersionlik vaqtini ko’rsatuvchi vaqt doimiysi; ijro mexanizmlarini chiqish valining 
aylanish vaqti yoki uning shtokining  surilish vaqti. 
 
Ijro mexanizmini ishdan to’xtagandan so’ng turg’unlashgan rejim vaqtida 
ishlab turganda chiqish organining surilishi  yugurish holati deb ataladi. Bu holat 
rostlash sifatiga ta’sir ko’rsatadi. 
 
Ijro mexanizmlarining asosiy ko’rsatkichlari – ularning statik va dinamik 
tavsifnomalari hisoblanadi. Dinamik xususiyatlariga ko’ra ijro mexanizmlari 
integrallovchi zvenolar  guruxiga kiradi:   W(p)= 1/ Т
im
  r ,  bu yerda       Т
im
 – 
maksimal chiqish signali vaqtida IM chiqish organining  to’liq surilish vaqti. 
 
Ijro mexanizmlarini quyidagi asosiy belgilariga ko’ra sinflarga ajratish 
mumkin: foydalanilgan energiya turiga ko’ra, chiquvchi organning xarakat 
xarakteriga ko’ra; foydalanilgan yuritma turiga ko’ra hamda chiquvchi organning 
xarakatlanish tezligiga ko’ra. 
 
Foydalanilgan energiya turiga ko’ra IM lar elektrik, pnevmatik, gidravlik 
turlariga ajratiladi (7.1-rasm). Chiquvchi organ xarakat xarakteriga qarab  IM lar 
aylanuvchan va to’g’ri xarakatlanuvchan guruxlarga ajratiladi. Aylanuvchan IM lar 
bir marta aylanuvchan va ko’p marta aylanuvchan bo’lishi mumkin. 
 
Foydalanilgan elektr yuritma ko’rinishiga qarab IM lar elektr yuritmali, 
elektromagnitli, porshenli va membranali bo’lishi mumkin. 

---

 
127
 
Chiquvchi organning xarakatlanish tezligiga ko’ra IM lar doimiy tezlikka 
ega bo’lgan hamda chiquvchi organning surilish tezligi chiquvchi signalga 
proporsional bo’lgan IM larga ajratiladi. 
 
Qishloq va suv xo’jaligi ishlab chiqarishida elektrik IM lar keng tarqalgan. 
Ularni 2 ta asosiy guruxga ajratish mumkin: elektr dvigatelli va elektromagnitli 
(7.2-rasm). 
 
Birinchi guruxga elektr yuritmali IM lar kiradi. Elektr yuritmali IM lar 
odatda elektr yuritma, reduktor va tormozdan tashkil topadi (oxirgisi bo’lmasligi 
ham mumkin). Boshqaruv signali bir vaqtning o’zida yuritma va tormozga beriladi, 
mexanizm to’xtay boshlaydi va yuritma chiquvchi organni xarakatga keltiradi. 
Signal yo’qolganda yuritma ishdan to’xtaydi, tormoz mexanizmni to’xtatadi. 
Ikkinchi guruxga solenoidli IM larni kiritish mumkin. Ular turli xil 
rostlovchi klapanlar, vintellar, zolotniklar va boshqa elementlarni boshqarish 
uchun qo’llanilishi mumkin. Bu guruxga elektromagnitli muftalarni kiritish  
mumkin. Solenoidli mexanizmlar odatda faqat ikki pozitsiyali rostlash tizimlarida 
qo’llaniladi. 
Elektr yuritmali IM lar odatda elektr yuritma, reduktor va tormozdan tashkil 
topadi (oxirgisi bo’lmasligi ham mumkin). Boshqaruv signali bir vaqtning o’zida 
yuritma va tormozga beriladi, mexanizm to’xtay boshlaydi va yuritma chiquvchi 
organni xarakatga keltiradi. Signal yo’qolganda yuritma ishdan to’xtaydi, tormoz 
mexanizmni to’xtatadi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
7.1-rasm. Ijro mexanizmlarining energiya turiga qarab turlanishi