A. X. Sulliyev, I. M. Bedritskiy, O. T. Boltayev

Grafit va pirolitik uglerod parametrlari

Material	Zichligi, x10^3 kg/m^3	Solishtirma qarshiligi, mkOmm	Solishtirma qarshiliklar-ning harorat koeffitsienti, 10^4, K^-1	Chiziqli kengayish harorat koeffitsienti, 10^6, K-1
Polikristalli grafit	2,26	8	-10	7,5
Monokristalli grafit: bazis tekisliklari yo’nalishida	2,24	0,4	-9	6,6
Bazis tekisliklariga ko’ndalang yo’nalishda	2,24	100	-400	2,6
Pirolitik uglerod	2,10	10-50	-2	6,5-7,0

Nazorat savollari

1. 
   Rangli metallardan asosan nima maksadlarda foydalaniladi?
   
2. 
   Alyuminiy samolyotsozlikda nima maqsadda kо‘llaniladi?
   
3. 
   Sharoviy tegirmoni nima uchun ishlatiladi?
   
4. 
   Alyuminiy oksiddan alyuminiy qanday ajratib olinadi?
   
5. 
   Vanna tubiga qanday alyuminiy yig‘iladi?
   
6. 
   1 gruppaga qanday alyuminiy kiradi?
   
7. 
   Korroziyaga chidamli bо‘lgan pardaning vazifasi nimadan iborat?
   
8. 
   Elektrolitni qizish temperaturasi qancha?
   
9. 
   Titanni briket tarzidan nechta boskichga ajratiladi?
   
10. 
    Xomaki mis tarkibida qanday moddalar bor?
    

4. Bob. Yarim o’tkazgich materiallar

1. 
   Yarim o’tkazgichlar haqida umumiy ma’lumotlar
   

Normal haroratdagi solishtirma qarshiligi o’tkazgichlarnikidan katta, biroq dielektriklarnikidan kichik bo’lgan materiallar yarim o’tkazgichlar deb ataladi. Bu turkumga elektron elektr o’tkazuvchanlikka ega va solishtirma qarshiligi 10^-6-10⁺⁸ Omm bo’lgan materiallar kiradi. Yarim o’tkazgichlardagi elektronlar soni boshqa materiallarga nisbatan ancha kam bo’ladi. Yarim o’tkazgichlarning elektr o’tkazuvchanligi tashqi energetik ta’sirga va mazkur jism tarkibidagi qo’shimchalarga ko’p jihatdan bog’liqdir. Yarim o’tkazgichning elektr o’tkazuvchanligi boshqarish harorati, nur, elektr va magnit maydoni, mexanik kuchlanishga asoslangandir.

Yarim o’tkazgichlarda elektr o’tkazuvchanlikning ikki: elektron (n) va elektron-teshik (p) turi mavjud bo’lib, ular jismda p-n o’tishini vujudga keltiradi. Bunday jismlarga katta va kichik quvvatga ega turli xildagi elektr to’g’rilagich, kuchaytirgich va generatorlar misol bo’la oladi. Ulardan boshqariladigan, turli xil murakkab moslamalarda keng miqyosda foydalaniladi. Amalda qo’llanilayotgan yarim o’tkazgichlar, asosan, oddiy (ularning tarkibi bitta kimyoviy element atomlaridan tashkil topgan) va murakkab (ularning tarkibi ikki yoki undan ortiq kimyoviy elementlarning atomlaridan tashkil topgan) xillarga bo’linadi.¹³³

Yarim o’tkazgichli o’zgartkichlar turli ko’rinishdagi energiya (issiqlik, yorug’lik)ni elektr energiyasiga aylantirib beradi. Yarim o’tkazgichli o’zgartkichlarga misol tariqasida quyosh batareyasi va termoelektrik generatorlarni keltirish mumkin. Past o’zgarmas kuchlanishdagi rekombinatsiyali




¹³³ T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 2009. 161-bet

chaqnash (elektron-teshikli o’tishga asoslangan) nur uzatish manbau va hisoblash mashinalarining axborot chiqarish qurilmalarida ishlatiladi.

Yarim o’tkazgichlardan isitkich asboblarda, radioaktivli nur indikatorlarida va magnit maydon kuchlanganligini o’lchashda foydalaniladi. Hozirgi davrda shishasimon va suyuq yarim o’tkazgichlar o’rganilmoqda. Oddiy yarim o’tkazgichlarning (4.1-jadval) texnikada keng qo’llaniladiganlariga kremniy, germaniy va selen kiradi. Murakkab yarim o’tkazgichlar Mendeleyev davriy jadvalidagi turli guruh elementlari birikmasidan, masalan, A^IV B^IV formulali (SiC), A^IIIB^V (JnSb, CaAs, CaP), A^IIB^VI (CdS, ZnSe) elementlar birikmasidan, shuningdek, ba’zi oksidlar (Cu₂O) dan iborat. Yarim o’tkazgichli kompozitsiyalarga (tirit, silit), sopol bilan birikkan kremniy karbid (SiC) va grafitli yarim o’tkazgichlar misol bo’la oladi.

Yarim o’tkazgich ishlatilgan asbob-uskunalar xizmat muddatining yuqoriligi, hajmi va og’irligining nisbatan kichikligi, oddiy va ishonchli ishlashi, iqtisodiy samaradorligi va boshqa sifatlari bilan ajralib turadi.¹³⁴

4.1-jadval