A. X. Sulliyev, I. M. Bedritskiy, O. T. Boltayev

I_Y  I _S  I

A, (2.26)

bunda

I  U
 ^{U ;}

R
^I _S ^{ U S } _R .

U
S

Dielektrikning umumiy elektr o’tkazuvchanligi quyidagicha aniqlanadi:

     _S

yoki
1 _ 1 _ 1 _;

R_y R R_S

R_y 
R  R_{S ,}

R  R_S

ya’ni dielektrikning umumiy qarshiligi bir-biriga parallel ravishda ulangan xajmiy va yuza qarshiliklar yig’indisidan iborat bo’ladi (2.17-rasm).

I_s

2

I_s

1. 
   b)
   

2.17-rasm. Dielektrik orqali o’tayotgan ichki va yuza tok oqimlari.

Ko’ndalang kesim yuzasi S va uzunligi h bo’lgan dielektrikning hajmiy qarshiligi R quyidagi ifodadan aniqlanadi:⁵⁰

R   ^h

S

, Om. (2.27)

Dielektrikning solishtirma yuza qarshiligi esa:

  R ^S

h

, Omm (2.28)

Xalqaro birliklar sistemasi (SI) ga asosan bu qarshilik Omm yoki Ommm²/ m birliklarda olinadi: 1 Omm=100 Omsm=10⁶ Ommm²/ m=10⁶ mk Omm=10⁸ mk Omsm.



⁵⁰ Callister,William D., Materials science and engineering: an introduction, 7th ed.p.cm/ - Printed in the United States of America/ John Wiley & Sons, Inc.- 2007. 71-bet.

2.18-rasm. Nisbiy namlik va turli tuzilishdagi material solishtirma sirt qarshiligi o’zgarish grafigi
Dielektrikning solishtirma hajmiy o’tkazuvchanligi uning solishtirma hajmiy qarshiligiga teskari proporsionaldir (2.18-rasm). Elektr o’tkazuvchanlik jismning holati (gaz, suyuq, qattiq) ga, unga ta’sir etuvchi kuchlanish turi va miqdoriga, muhit harorati, namligi va boshqa ta’sirlarga bog’liq bo’ladi.⁵¹

O’zgaruvchan elektr maydoni ta’siridagi dielektrikdan o’tuvchi tok oqimi ichki va absorbsiya toklari yig’indisidan tashkil topadi. O’zgarmas kuchlanish ta’sirida bo’lgan dielektrikdan faqat ichki tok o’tib, absorbsiya toki faqat kuchlanishni ulash yoki uzish paytida kuzatiladi. Past sifatli suyuq va qattiq izolyatsiya materiallarida 10⁶-10⁸ m∙m bo’lib, yuqori (oliy) sifatlilarida esa, bu qiymat 10¹⁴-10¹⁸ Omm ga teng bo’ladi. Yaxshi sifatli dielektrik va elektr o’tkazgich materiali orasidagi solishtirma hajmiy qarshiliklar farqi 10²²-10²⁵ Omm ga yetib boradi. Dielektrikning solishtirma yuza qarshiligi elektrodlar o’zaro teng va yuzaga parallel ravishda o’rnatilganda:

d
_s  R_{s I}

, Оm (2.29)

bunda: R_s- dielektrikning yuza qarshiligi, Om; d-elektrodning uzunligi, m; I- mazkur elektrodlar orasidagi masofa, m.




⁵¹ T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 2009. 52-bet

Bu kattalik yordamida dielektrikning solishtirma yuza o’tkazuvchanligi (=I/) aniqlanadi. Elektr o’tkazuchanlikning o’lchov birligi sifatida simens (Sm) qabul qilingan. Qattiq dielektrikning to’liq elektr o’tkazuvchanligi uning yuza va hajmiy elektr o’tkazuvchanliklari yig’indisidan iboratdir. Kuchli va kuchsiz elektr maydonlarida joylashgan dielektriklarda zaryad eltuvchilar turli holda sodir bo’ladi. Dielektrikning qanday agregat holatdaligiga qarab, kuchsiz elektr maydoni ta’sirida ionli elektr o’tkazuvchanlikka egadir. Elektr o’tkazuvchanlikka dielektrik tarkibidagi qo’shimcha va begona zarrachalar ham sababchi bo’ladi. Bular dielektrikning elektr o’tkazuvchanligini oshiribgina qolmay, uning elektr mustahkamligining pasayishiga ham olib keladi. Kuchli elektr maydoni ta’sirida zaryad eltuvchilar neytral zarrachalar bilan to’qnashib, ularni ionlashtiradi va natijada, urilish ionlashishi sodir bo’ladi. Elektr maydoni o’zining kritik qiymatidan o’tganida, erkin zaryad eltuvchilar miqdori keskin ortadi va dielektrik o’z izolyatsiya xossasini yo’qotadi. Bunday holatda dielektrikda teshilishi hodisasi sodir bo’ladi. Qattiq va suyuq dielektriklar uzoq vaqt kuchlanish ta’sirida bo’lganda, ulardan o’tadigan tok miqdori kamayishi yoki ortishi mumkin. Birinchi holda dielektrikdagi elektr o’tkazuvchanlikni, asosan, turli xil qo’shimchalar keltirib chiqarib, vaqt o’tishi natijasida namunada elektr tozalanishi sodir bo’ladi va dielektrikdan o’tayotgan tok miqdori kamayadi. Aksincha, vaqtga nisbatan tokning ortishi esa, dielektrikdagi zaryadlar hisobiga ro’y beradi. Uzluksiz ta’sir etadigan kuchlanish dielektrikning eskirishiga olib keladi va bu jarayon uning teshilishi bilan yakunlanadi.

Kondensatorning doimiy zaryadsizlanish vaqti amaliy jihatdan keng

foydalanadigan kattalik bo’lib, u quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:

 ₀  R_из  C     ₀  _k

bunda: R_iz - kondensator izolyatsiyasining qarshiligi, Om; C-kondesatorning sig’imi, F.

4.