A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

I. METALLARNING ICHKI ATOM KRISTALL TUZILISHI, 
KRISTALL PANJARANING TURLARI VA XOSSALARI
1.1.1.1. Metallaming ichki tuzilishi va kristallanishi
Metallning  ishlatishga  yaroqliligi  ichki  tuzilishiga  bogiiq.  Ichki 
tuzilishi
 
deganda, uning bir butunligini ta’minlaydigan,  ichki va tashqi 
ta’sirlarga  faol  qarshilik  ko‘rsatuvchi  ichki  bogianishlari  tushuniladi. 
Shu ichki bogianishlarga muvofiq metall xossalari ham o‘zgaradi.
Metall  va  qotishmalaming  ichki  tuzilishi,  tarkibi  va  xossalari  o‘rta- 
sidagi amaliy bogianishlami o‘rganadigan fan metallshunoslik
 
deyiladi.
Sof metallar  tannarxi  qimmat  va  mexanik  xossalari  talab  daraja- 
sida  boimaganligi  sababli  ko‘pincha  sanoatda  ulaming  qotishmalari 
ishlatiladi.  Mashinasozlikda  ishlatilayotgan  detallaming  60  %  dan 
ko‘prog‘ini qora metall qotishmalari (p o iat va cho'yan) tashkil etadi.
Metallar  temperatura  pasaygan  sari  elektr  o ‘tkazuvchanligi 
ortadigan,  elektron  o‘tkazuvchanlikka  ega  boigan,  bogianuvchan, 
issiqlik  o‘tkazuvchan  va yaltiroq  moddalardir.  Metallar o‘zidan  elektr 
tokini  va  issiqlikni  yaxshi  o‘tkazadi.  Metallaming  elektr  va  issiqlik 
o ‘tkazuvchanligiga  ularning  kristall  panjarasida  erkin  elektronlar 
mavjudligi  sabab  boiadi.  Metallaming  ichki  tuzilishini  elementar 
katakchalar (1.1-rasm) orqali tushuntirish qulay.
> —
'H c
J r v
л - \
1.1-rasm. Metall kristallpanjaralarining elementar katakchalarL
9

---

Ko'pgina metallar uch xil kristall panjaraga ega boiadi:
-   Hajmi  markazlashgan  kub  panjara,  bunday  kristall  panjarada 
9 ta atom b o iib ,  ularning  8  tasi  kub  katakchaning burchaklari  uchida, 
bittasi  kub  markazida joylashadi.  Bunday  kristall  panjara  alfa-temir, 
xrom,  vanadiy,  volfram,  molibden,  litiy,  tantal,  qalay  va  boshqa 
metallar uchun xosdir.
-Y oqlari  markazlashgan  kub  panjara,  bunday  panjarada  14  ta 
atom  b o iib ,  ularning  8  tasi  kub  katakchasining  burchaklari  uchida,  6 
tasi  yon  tomonlaming  markazida  yotadi.  Bunday  kristall  panjara 
gamma-temir,  aluminiy,  mis,  nikel,  kobalt,  qo‘rg‘oshin,  kumush, 
oltinda uchraydi.
-   Geksagonal  panjara,  bunday  kristall  panjarada  17  ta  atom 
bo iib ,  ularning  12  tasi  6  yoqli  prizmaning  burchaklari  uchida,  2  tasi 
prizmaning ustki va ostki yoqlari markazlarida, 3  tasi prizmaning o‘rta 
qismida  joylashadi.  Bunday  kristall  panjara  magniy,  kobalt,  titan, 
berilliy kabi elementlar uchun xosdir.
Ba’zi  metallar  (temir,  kobalt,  qalay,  magniy,  titan)  ning  kristall 
panjaralari,  harorat  va  bosim  o‘zgarganda  bir  turdan  boshqasiga 
aylanadi,  Bu  hodisa  metallar  allotropiyasi  deyiladi.  Temiming 
allotropik o ‘zgarish jarayoni  1,2-rasmda berilgan.
1.2-rasm.  Temiming sovish egri chizig‘i kristallpanjarasi o ‘zgarishL
10

---

Alfa-temir  911°C  dan  past  va  1392°C  dan  1539°C  gacha  haro- 
ratlar  oralig‘ida  mavjud  bo‘lib,  hajmi  markazlashgan  kub  panjaraga 
ega.  Gamma-temir  911°C  bilan  1392°C  haroratlar  oralig‘ida  mavjud 
bo‘lib, yoqlari markazlashgan kub panjaraga ega.
Metallar  atomlarining  tartibsiz  harakatdagi  suyuq  holatdan  atom- 
lari  tartibli  joylashgan  qattiq  holatga  o‘tish  jarayoni  kristallanish 
deyiladi.
Rus  olimi  D.K.  Chernov  metallaming  kristallanish  qonuniyatini 
kashf etdi.  Bu  qonuniyatga  ko‘ra,  kristallanish  jarayoni  kristallanish 
markazlarining  hosil  boMishi  va  ulaming  o ‘sishi  bilan  tushuntiriladi. 
Kristallanish jarayoni  1.3-rasmda ko‘rsatilgan.
5-sek 
б-sek 
7-sek