A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion



Download 6,21 Mb.
Pdf ko'rish
bet14/240
Sana31.12.2021
Hajmi6,21 Mb.
#235175
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   240
в
у Е Л
i t v
£ Z A   Z[  Д Ц Л
'  
у   l t ¥
И =71
Z 7
2.2-rasm.  В komponentning A  komponentdagi qattiq eritmasi
sxemasi.
Bu  holda о 'rin  olish qattiq eritmasi hosil  boMadi.  Agar eruvchi 
В  komponent  A  erituvchi  komponent  kristall  panjarasining  atomlari 
orasiga joylashsa,  singish  qattiq  eritmasi  deyiladi.  Shunday  metallar 
borki, 
ular  bir-birida  cheksiz  eriydi.  A 
komponent  kristall 
panjarasidagi  atomlar  o‘rinlarini  В  komponent  atomlari  borgan  sari 
almashtirib,  natijada  A  komponent  kristall  panjarasi  o ‘miga  В 
komponent  kristall  panjarasi  hosil  boMadi.  Kristall  panjaralari  yoqlari 
markazlashgan  kub  panjaraga  ega  elementlar:  nikel  va  mis,  oltin  va 
kurnush,  molibden  va  volfram,  vannadiy  va  titan  kabi  elementlar  bir- 
birida cheksiz eriydigan qattiq eritmalarni hosil qiladi.
Bir-birida  cheksiz  eriydigan  qattiq  eritmalar  hosil  boMishi 
uchun quyida ko‘rsatilgan shartlar bajarilishi lozim:
-   qattiq  eritmani  tashkil  etgan  komponentlaming  elementar 
kristallari bir xil boMishi kerak;
-   komponentlar  atomlarining  radiuslari  bir-biriga  yaqin  boMib, 
ulaming farqi  15 % dan oshmasligi zarur;
-   komponentlar  atom  valentlik  elektronlari  bir-biriga  yaqin 
boMishi,  ya’ni  Mendeleyev  davriy  sistemasidagi  komponentlar  yaqin 
joylashishi zarur.
31


Kimyoviy birikmalar hosil boiishida, kristall panjaraga bog'liq 
maxsus  xossalar  paydo  bo‘ladi.  Kimyoviy  birikmalami  qattiq 
eritmalardan farqlaydigan quyidagi holatlar mavjud:
-  kimyoviy  birikma  o ‘ziga xos  kristall  panjara  hosil  qiladi,  yangi 
turdagi  kristall  panjara  uni  tashkil  qiluvchi  komponentlarning  kristall 
panjaralaridan tubdan farq qiladi;
-   kimyoviy  birikmada  elementlar  massasining  nisbati  doimiy 
saqlanadi;  shu  sababli  kimyoviy  birikmalar  A mB„  ko‘rsatkichda 
ifodalanadi  (bu yerda m  va n  lar  butun  sonlar  bo‘lib,  elementlar  atom 
nisbatlarini belgilaydi);
-   kimyoviy  birikma  xossalari  uni  tashkil  etuvchilari  xossalaridan 
keskin farq qiladi;
-   suyuqlanish  harorati  o ‘zgarmas  b o iib ,  kimyoviy  birikma 
suyuqlanish  haroratigacha  saqlanib  qolishi  ham,  parchalanib  ketishi 
ham mumkin;
-   kimyoviy  birikmalar  hosil  bo‘lishida  harorat  o ‘zgaradi,  bunda 
atom 
elektron 
tuzilishlari 
bir-biridan 
keskin 
farq 
qiladigan 
komponentlar (masalan,  MgSn,  Mg2Rb,  Mg3Bi2,  Fe3C,  WC, TiC  kabi 
kimyoviy birikmalar) qatnashadi.
Metallar  bilan  metallar  birikkanda  kimyoviy  bogianishning 
metall  bogianish  turi qoladi.  Odatda, bunday bogianish intermetallid 
bogianish deb, hosil b o ig an  fazalar esa intermetalloidlar deb ataladi.
0 ‘zgaruvchan  valentlikka  ega  Fe,  Mn,  Cr,  W,  S,  Ti,  V,  Mo  kabi 
elementlar  kristall  panjaralariga  atom  oicham lari  kichik  bo igan 
uglerod,  azot,  bor,  vodorod  atomlari  singishi  mumkin.  Bunga  misol 
sifatida  TiN,  FeN,  VN  nitridlami  va  Fe3C,  W2S,  VC,  TiC  kabi 
karbidlami keltirish mumkin.
Qotishmalarni berilgan  haroratda qanday fazalardan  iborat ekanli­
gini  ko‘rsatuvchi  diagramma  holat  diagrammasi  deyiladi.  Bu  diag- 
ramma  muvozanat  holatdagi  diagramma  b o iib ,  muayyan  haroratda 
qotishmani  tashkil  etuvchi  komponentlarning  aniq  miqdorida  qanday 
fazalar  muvozanatda turganligini  ko‘rsatadi.  Temir-uglerod  qotishma­
lari shartli ravishda ikki komponentli qotishmalar jumlasiga kiradi.
Tuzilishiga qarab  qotishmalar turlicha xossalami  namoyon  qiladi. 
Shu  sababli  qotishmalaming  tuzilishini,  kimyoviy  tarkibi  bilan 
haroratga  b o g iiq   ravishda  o ‘zgarishini  holat  diagrammalari  yorda­
mida o ‘rganish maqsadga muvofiqdir.
32


Temirning  kimyoviy  belgisi  Fe.  D.I.Mendeleyev  elementlar  dav-
l iy jadvalining  8-guruhida joylashgan, tartib raqami 26,  atom  og‘irligi 
S5.85,  solishtirma  og‘irligi  7,86  g/sm3  boigan  yumshoq,  plastik, 
kulrang  tusdagi  oqish  metall.  Temirning  erish  harorati  1539°C, 
qaynash  harorati  esa  2770°C.  Texnik  toza  temir  elektrotexnikada 
elektr  motorlari,  dinamo-mashinalar,  elektromagnit  o ‘zaklari  sifatida 
ishlatiladi.  Kukun  metallurgiyasida  temir  kukunidan  turli  detallar 
olinadi.  Temir  sanoatda  ishlatilishi  jihatidan  salmoqli  o ‘ringa  ega 
boigan cho‘yan va poiatning asosiy tarkibiy qismini tashkil etadi.
Tarkibida  uglerod  miqdori  0,025  foizdan  kam  temir-uglerod  qo- 
tishmasi  texnik temir  deb  ataladi.  Toza temir yumshoq  boiib,  magnit 
xossasiga  ega.  Toza  temirning  mexanik  xossalari  2.1-jadvalda 
keltirilgan.
Temir  yaxshi  magnitlanish  xossasiga  ega.  Uning  bu  xossasi 
ferromagnitlik  deyiladi.  Temir  qizdirilganda  m aium   haroratga 
yetgach  (768°C),  ferromagnitlik  xossasi  yo‘qoladi.  Bu  haroratga 
to‘g‘ri  keladigan  nuqta  Kyuri  nuqtasi  deyiladi.  Kyuri  nuqtasiga 
yaqinlashgan  sari  temirning  ferromagnitlik  xossasi  pasayib  boradi  va 
boshqa xossalari  birdaniga o ‘zgarmaydi.  Metallning mexanik va ba’zi 
fizik  xossalari  o'zgarmaydi,  lekin  elektr,  magnit  va  issiqlik  xossalari 
o‘zgaradi.  Temirning  ferromagnitlik  xossasi  o‘zgarganda  u  qayta 
kristallanmaydi,  kristall panjaraning parametrlari o‘zgaradi.
Toza tem irning m exanik xossalari

Download 6,21 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   240




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish