A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

Texnologik xossalari.
Metall  va  qotishmalaming  texnologik  xossalariga  ulaming 
texnologik  ishlovchanligi  bilan  bogMiq  xossalar:  kirishuvchanligi, 
quyuluvchanlik,  suyuq  holatda  oquvchanlik,  bolg‘alanuvchanlik, 
payvandlanuvchanlik hamda kesib  ishlanuvchanlik va boshqa xossalar 
kiradi. Bu xossalar haqida alohida to ‘xtalib o ‘tamiz.
Qolipning  oMchamlari  va  shu  qolipda  quyish  yoMi  bilan  hosil 
qilingan  quymaning  oMchamlari  orasidagi  farq  kirishuvchanlik 
deyiladi.  Kirishuvchanlik  %  larda  ifodalanadi.  Qotishmalaming 
kirishuvchanligi  bir-biridan  farq  qiladi  va  ma’lum  kattalikka  ega. 
Cho‘yanlar  uchun  kirishuvchanlik  1,5-1,75  %  ni  tashkil  etsa,  bu 
kattalik  poMatlar  uchun  1,4-2,2  %,  kulrang  cho‘yan  0,5-1,25  %,  mis 
qotishmalari  0,8-1,6  %,  aluminiy  qotishmalari  0,3-1,2  %  va  magniy 
qotishlari  0,3-1,2 % ni tashkil etadi.
Suyuq  holatda  oquvchanlik  quymakorlik  qotishmalarining  mu­
him  texnologik  xossalaridan  biri  hisoblanadi.  Metall  va  qotishma­
laming  suyuq  holatda  qolipni  toMdirish  xossasiga  suyuq  oquvchanlik 
deyiladi.  Metall  va  qotishmalaming  suyuq  holatda  oquvchanligi 
qanchalik  yuqori  boMsa,  u  suyuqlantirilganda  qolipning  yupqa  va 
ingichka joylarini shunchalik yaxshi toMdiradi.
Metall  va  qotishmalami  bolg‘alash,  shtamplash,  prokatlash  va 
bosim  ta’sirida  ishlash  natijasida  o‘z  shaklini  yemirilmasdan  o‘zgar- 
tirish  xossasiga  bolg‘alanuvchanlik  deyiladi.  Metall  va  qotishmalami 
bosim  ta ’sirida  ishlash  vaqtida  u  qanchalik yuqori  darajada deformat- 
siyalanib  hamda  bu  deformatsiya  uchun  zamr  kuch  qanchalik  kichik 
boMsa, uning bolg‘alanuvchanligi shunchalik yuqori boMadi.
25

---

Metall  va  qotishmalarni  payvandlash  vaqtida  puxta  hamda  zich 
birikma hosil  qilish  xossasiga payvandlanuvchanlik deyiladi.  Payvand 
chokni  mexanik xossalari  yuqori,  strukturasi  bir jinsli  hamda  mayda 
donali,  g‘ovak  va  boshqa  nuqsonlardan  xoli  bo‘lsa,  payvandla­
nuvchanlik xossasi shunchalik yuqori bo‘ladi.
Vaqt  birligi  ichida  eng  ko‘p  yo‘nib  tushirilgan  qirindi  miqdori 
bilan  baholanadigan  kattalik  miqdoriga  kesib  ishlanuvchanlik  deyi­
ladi.  Metall  va  qotishmalarni  texnologik  xossalarini  aniqlash  uchun 
turlicha  sinovlar  o ‘tkaziladi.  Bu  sinovlar  murakkab  emas,  ular 
standartlashtirilgan.  Standartlashtirilgan  sinovlar jumlasiga  bukiluv- 
chanlikka  sinash,  sovuq  holatda  cho‘kuvchanlikka  hamda  botiluv- 
chanlikka sinash va boshqalar kiradi.