A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

12.1-rasm. Nanortexnologiyani ifodalovchi rasm.
Nanotexnologiya  asosida  nuqsonsiz  katta  hajmli  konstruksion 
materiallar  olish  mumkin.  Hozirda jahonda  nanotexnologiyaga  uchun 
yiliga  9-10  milliard  dollar  sarf  qilinyapti:  AQSH  da  4-5  milliard, 
Yaponiyada  2-3  milliard.  Nanotexnologiyadan  keladigan  foyda  bir 
necha trillion dollar kutilyapti.
Nanotexnologiya 
sanoatda 
1994-yildan 
boshlab 
qo‘llanila 
boshlagan.
Maxsus  biologik,  kimyoviy,  fizikaviy  xossalarga  ega  materiallar, 
yangi  molekula,  nanostruktura,  nanoqurilmalar  yaratish  maqsadida 
alohida  atomlar,  molekulalar  va  molekular  tizimlami  boshqarish  va 
nanoo‘lchamdagi makonda  yuz berayotgan fizikaviy hamda kimyoviy 
jarayonlar qonuniyatlari  o ‘rganidigan fanlararo  ilmga nanotexnologiya 
deyiladi.
Doimiy  harakatdagi  nanodunyo  rivojida  yuz  bergan  quyidagi 
ikkita voqea muhim ahamiyatga ega bo‘ldi:
1. 
Skanerlovchi  tunnelli  mikroskopning  yaratilishi  (G.  Bennig, 
G.  Rohrer,  1982  y.)  va  skanerlovchi  kuchli-atom  mikroskop  (G.  Ben­
nig, K.  Kuatt, K. Gerber,  1986 y.. Nobel mukofoti,  1992 y.).
209

---

2. 
Uglerodning  tabiatdagi  yangi  formasining  kashf  etilishi- 
fiillerenlar  (H.  Kroto,  J.  Health,  S.  0 ‘Brien,  R.  Curl,  R.  Smalley, 
1985 y., Nobel mukofoti,  1996 y.).
Yangi mikroskoplar nanometrik o ‘lchamda monokrisstallar yuzasi 
atom-molekular  tuzilishini  o‘rganish  imkoniyatinini  yaratdi.  Qurilma 
nanometming  yuzdan  bir  qismini  ko‘rsatadi.  Skanerlovchi  tunel 
mikroskopi  ishlashi,  vakuum  to‘siqlari  orqali  elektronlar  tunella- 
shuviga  asoslangan.  Atom  oicham i  kattaligida  to ‘siq  kengligi 
o ‘zgarganda  tunel  toki  miqdori  3  baravarga  o ‘zgaradi,  bu  esa  uning 
yuqori  aniqligini  ta’minlaydi.Tunellovchi  kvant  nazariyasi  1928-yilda 
G.A.Gamov tomonidan a  parchalanish ishida asos solingan.
Hozirga  vaqtda  biologik  obyektlar,  organik  molekulalar,  baland 
haroratda  ishlaydigan 
yuqori  o ‘tkazuvchilar,  yarimo‘tkazgichlar, 
metallar  monokristallari  yuzasi  atom  strukturalari  skanerlovchi 
mikroskoplar yordamida o ‘rganilmoqda.
Yangi  mikroskoplar  nafaqat  moddalaming  atom-molekular 
tuzilishini  o ‘rganishda  foydali  boim oqda.  Ular yordamida  nanostruk- 
turalar  hosil  qilinmoqda.  Mikroskop  aniq  o ‘tkir  harakatlari  natijasida 
atom strukturalari yaratilmoqda.
Fulleren-oldindan  m a’lum  b o ig an   olmos  va  grafit  singari 
uglerodning  bu  shakli  1985-yilda  astofiziklar  tomonidan  yulduzlararo 
chang  spektrini  tushuntirish  vaqtida  aniqlangan.Uglerod  atomi  yuqori 
simmetrik  C60  molekulasini  hosil  qilishi  mumkin.  Bunday  molekula 
60  uglerod  atomlaridan  tuzilgan  b o iib ,  ular  o‘zaro 
1
  nm  diametrga 
teng  sharda  joylashgan  va  futbol  koptogiga  o ‘xshaydi.  L.  Eyler 
-  teoremasiga  ko‘ra uglerod  atomlari 
1 2
  ta to ‘g‘ri  beshburchak  va 
2 0
 ta 
noto‘g‘ri  oltiburchaklar paydo  qiladi.  Uglerod  molekulasi  olti  va besh 
burchakli  uy  qurgan  arxitektor  R.Filler  sharafiga  qo‘yilgan.  Dastlab 
fulleren  kam  miqdorda,  1990-yildan  esa  katta  masshtabda  ishlab 
chiqarish texnologiyasi yaratildi.