|
Quymakorlik materiallari. Ma’lumki, har qanday qotishmadan
quymalar hosil qilish mumkin. Ammo quymalarning sifati texnik
standart talablariga javob berishi uchun quymalar olishda bir qator
talablar qo‘yiladi, ya’ni qotishmalar suyuq holatda oquvchan, kam
kirishuvchan, bir strukturali, metallmas aralashmalardan xoli bo‘lishi
va suyuqlanish harorati juda yuqori bo‘lmasligi lozim.
Ayniqsa, quymakorlikda eng ko‘p ishlatiladigan qotishmalardan
po‘lat va cho‘yanning suyuq holatda oquvchanligi uglerod, kremniy
va fosfor miqdoriga bog‘liq, ya’ni bu elementlaming miqdorlari bilan
suyuq holatda qoluvchanligi to‘g‘ri mutanosib holda o‘zgarib boradi.
Hozirgi quymakorlik sanoatida turli quymalar olishda rangli qotish
malar va cho‘yan, po‘latlardan tashqari, ba’zi cho‘yan qotishma-
133
laridan ham foydalaniladi. Masalan, Сч12, Сч15, Сч18 cho‘yanlari
puxtaligi pastroq va o ‘rtacha detallar, masalan, metall kesish
dastgohlarining tayanchlari, asosi, g‘ilofi, qutisi va qopqoqlari,
supporti, karetkasi va shu kabi detallami quyish uchun, Кч 21-40,
Кч 24-44, Кч 28-48 cho‘yanlari esa mashinalarning muhim detallari,
masalan, stanina, korpus, bu mashinasi silindrlari, tormoz barabanlari,
friksion mufta disklari va shu kabilar uchun ishlatiladi. Juda yuqori
sifatli cho‘yandan quymalar olish uchun, suyuqlantirish vaqtida
cho‘yanga po‘lat siniqlari yoki maxsus elementlar qo‘shiladi,
shuningdek, quymalar maxsus tarzda termik ishlanadi. Puxtaligi,
yeyilishga chidamliligi va korroziyaga bardoshliligi yuqori bo‘lishi
talab
qilinadigan
quymalar
legirlangan
cho‘yandan
quyiladi.
Quymalaming sifati cho‘yanni modifikatsiyalash y o li bilan amalga
oshiriladi. Cho‘yanni modifikatsiyalash uchun suyuq cho‘yanni
qoliplarga quyish oldidan unga ozroq silikokalsiy, magniy, aluminiy,
titan yoki boshqa maxsus elementlar qo‘shiladi, cho‘yan tarkibidagi
grafit va perlit donalari maydalashadi, natijada juda puxta cho‘yan
hosil bo‘ladi va quymalaming mexanik xossalari yaxshilanadi.
Modifikatsiyalanishi lozim b o ig an cho‘yan kam uglerodli (C 2,8 -
3,2%) va kam kremniyli (Si 1-1,5%) bolishi hamda 0,15-0,3%
modifikatorlar albatta qo‘shilishi zarur.
Turli quymalar olish uchun asosan kam va o ‘rtacha uglerodli
p o latlar
ishlatiladi.
Bunday
polatlarning
quyilish
xossalari
cho‘yannikidan pastroq b o iad i, lekin mexanik xossalari (ayniqsa,
plastikligi va zarbiy qovushqoqligi) jihatidan cho‘yan quymalardan
ustun turadi. Quymakorlik polatida uglerod miqdori 0,6 % dan
ortmasligi, kremniy miqdori 0,37 % gacha, marganes miqdori esa
0,8 % gacha b olish i kerak. Fosfor bilan oltingugurt p o ia t
quymalaming mexanik xossalarini pasaytiradi, quymakorlik polatida
iloji boricha bu elementlaming bolinm asligi maqsadga muvofiqdir.
Standartga ko‘ra, quymakorlik polatlari vakillariga 15Q, 20Q,
25Q,... 55Q polatlari kiradi. Bunda Q harfi quymakorlik p o lati
ekanligini, raqamlar yuzga b o lin sa p o ia t tarkibidagi o ‘rtacha uglerod
miqdorini bildiradi. Bu polatlam ing cho‘zilishdagi mustahkamlik
chegaralari har xil, masalan, 15Q markali p o ia t uchun Gb=400
mN/m2, nisbiy uzayishi 8=8-24 %, zarbiy qovushqoqligi aH=0,5
mJ/m2; 55Q uchun esa Gb =600 mN/m2, 8 =5-10 % va aH=0,25 mJ/m2
ga teng.
134
Quymalar olishda Cr, Ni, Mo, V va boshqa elementlar bilan
legirlangan po‘latlar ham keng ishlatiladi.
Quymakorlikda eng ko'p ishlatiladigan rangli qotishmalar
jumlasiga mis, aluminiy, magniy va boshqa rangli metallaming
quymabop qotishmalari kiradi. Masalan, mis qotishmalaridan bronza
va jez, aluminiy qotishmalaridan siluminlar, Al-Cu, A l-Cu-Si, A l-
Mg qotishmalari, magniy qotishmalaridan esa M g-Al-Zn, M g-Al
qotishmalari va boshqalar shular jumlasidandir.
Quymakorlik korxonalarida ishlatiladigan bronzalar ikki guruhga
boiinadi: a) qalayli, b) qalaysiz bronzalar.
Jezlar (mis bilan mx qotishmalari) dan oddiy jezlar quymalar
olishda kam ishlatiladi, chunki ulaming texnologik va mexanik
xossalari ancha past bo‘ladi. Quyma buyum (detal) lar olish uchun
oddiy va maxsus jezlar guruhidan, asosan, maxsus jezlardan
foydalaniladi. Bunday maxsus jezlar olish uchun oddiy jezlarga qalay,
aluminiy, kremniy, nikel, marganes, temir, qo‘rg‘oshin kabi
elementlar ma’lum miqdorda qo‘shilgan bo‘ladi. Jezlarga qo‘shiluvchi
elementlaming turi va miqdori qotishmadan kutilgan xossalarga ko‘ra
belgilanadi. Shunday qilib, turli statistik m a’lumotlarga ko‘ra, quyma
buyum (detal) laming 75 % ga yaqini kulrang cho‘yanlardan, 20 %
chasi po‘latlardan, 2-3 % chasi bog‘lanuvchan cho‘yanlardan va juda
oz qismi rangli metall qotishmalaridan olinmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: |
