A. V. Mavlonov

9.4 Ishlatilayotgan ob’ektda bosim farqi
Neft konlarini qazib chiqarish sur’ati aksariyat bosim farqi (gradienti) R, ya’ni qatlam bosimi bilan quduq bosimi orasidagi farqqa bog’liqdir;
R = R / L, R=R_qat - r_qud
Butun uyum miqyosida esa bu kg’rsatkichlar ta’minot chegarasidagi bosim bilan uyum bosimi g’rtasidagi farqdir. L- esa g’sha chegara uyum orasidagi masofa, agar qatlamda suv haydash jarayoni mavjud bg’lsa, haydovchi quduqlar qatori ta’minot manbai bg’lib xizmat qiladi.

Bosim farqi miqdorini orttirish uchun quyidagi shartlarni bajarish lozim bg’ladi: L ning miqdorini kamaytirish, haydovchi quduqlardagi bosimni orttirish, oluvchi quduqlardagi bosimni kamaytirish.

Haydovchi quduqlardagi bosim suv haydash jarayonida dastlabki qatlam bosimidan 10-20 % ortiq bg’lishini ta’minlash kg’p yillik tajribadan kelib chiqib taqozo qilingan kg’rsatkichdir. Bu holat qatlamdan olinishi lozim bg’lgan neftni kg’paytirish bilan birga, butun uyumni ta’sir doirasiga qamrab olish imkonini beradi. Bunday holatni haydovchi quduqlar og’zidagi haydash bosimi bilan amalga oshiriladi. Haydash bosimini oshirilishi natijasida kg’rila-digan manfaatli natijani Romashkino konnning D₁ qatlami misolida kg’rish mumkin. Bu erda dastlab haydovchi quduqlar ustida bosim 10 MPa ga teng edi, sg’ngra u kg’rsatkichni 15-16 MPa ga kg’tarishdi, natijada g’sha vaqtdagi bosim qatlamdagi dastlabki bosimdan ortib ketdi va 20 MPa ga etdi. Bunday natijaga erishishlik haydovchi quduqlarning qabul qiluvchan-ligi 3-4 marta ortganligi hisobiga erishildi. Undan tashqari suv qabul qiluvchi qatlamning qalinligi ham 2 marta oshganli-gini qayd etmoq darkor. Demak natija ba’zi kichik qatlamchalarga ham ta’sir etib borganligini va suv ta’sir doirasining ancha oshganligidadir.

TatNITLIning 1960-1975 yilning ma’lumotlariga qaraganda qatlamga suv haydash bosimining orttirilganligi tufayli kapital va ishlatish xarajatlari hisobiga erishilgan iqtisodning miqdori 800 mln. sg’mni tashkil etgan. Bundan kg’rinadiki, haydash bosimini orttirish unchalik kg’p xarajat talab qilmaydi va yaxshi natijalar beradi.

SHunga qaramasdan haydash bosimini oshirishning ham g’z chegarasi bor. Bunda bosim ortiqligi tufayli suv bilan qatlamni yorish hollari sodir bg’lib, uning natijasida suvning bevaqt va befoyda oluvchi quduqlar tubiga etib borishi tezlashishi mumkin. Undan tashqari bunday hollarda suv-neftli zonaga yg’nalmasdan suvli zonaga osonroq g’tib ketishi ham mumkin, yana bosimi kamroq bg’lgan qatlamlarga ham oqib g’tishi mumkin. Keltirilgan misollar pirovard natijada suv haydash usuli foydasini kamaytirishi va kg’ngilsiz oqibatlarga ham olib kelishi mumkin.

Oluvchi quduqlardagi bosimni kamaytirishning usullari-dan biri ularni ishlatishni mexanizatsiya usullariga g’tkazishdir. Kamroq mahsuldorlikka ega bg’lgan quduqlarni dastlabki kunidan boshlab mexanizatsiya usuliga g’tkazish maqsadga muvofiqdir. G’rtacha va undan yuqori maxsuldor quduqlarni esa avvaliga favvora usulida ishlatib, ular mahsulotidagi suv miqdori keskin kg’paygach, ularni ham mexaniklashgan usulga g’tkazish maqsadga muvofiqdir (shunday quduqlarni kg’rsatilgan usulga g’tishini 1956 yilda A.P.Krilov ilmiy asoslab bergan).

Quduq tubi bosimini kamaytirish samaralarini ham Romashkino konining D₁ qatlami misolida kg’rishimiz mumkin. Bu qatlam quduqlarida favvora suvsiz quduqlarda 11,5MPa da tg’xtaydi, quduqlarni suv bostirish natijasida bu bosim 16MPa gacha etadi. Favvora vaqtidagi g’rtacha bosim 12,5 -13 MPa ni tashkil etadi.

Neftning gaz bilan tg’yinganlik bosmi 9MPani tashkil etadi. Mexanik ishlatish usuliga g’tishning chegarasi 3,5- 4MPani tashkil etishi mumkin. SHu kg’rsatkichlarni inobatga olib TatNITLI ning 20 yilga qilgan hisobi shuni kg’rsatadi-ki, bu ishlarni qg’llash natijasida olingan qg’shimcha neft miqdori umumiy olingan neft miqdorining 10-11% ni tashkil qilgan.

Quduqlar tubidagi bosimni kamaytirishni davom ettirishda mavjud quduqlarning ish uslubini inobatga olish darkor, agar mexanizatsiyalashgan usulga g’tiladigan bg’lsa, hamma quduqlarni shu usulga g’tkazish lozimligini, aks holda qg’llanayotgan ishda yaxshi najijaga ega bo’lmay qolish hollari sodir bg’lishini E.D.Muxarskiy tadqiqotlari kg’rsatib berdi. Ba’zi quduqlar favvora holatida ishlaganda, qolganlari mexanizatsiyalashgan usulga g’tsa, favvora quduqlarining mahsul-dorligi keskin kamayishini kg’rsatadi, natijada ob’ektda erishshishi mumkin bo’lgan o’sishga putur etadi.

Notekis tuzilishga ega bg’lgan qatlamda quduq tubi bosimini kamaytirish kichikroq g’tkazuvchanlik xususiyatiga ega bg’lgan qatlamlarni ham ishga tushib ketishiga imkon beradi. SHu bilan harakat tezligining ortishi natijasida qatlamga bevaqt suv tortilishi ham biroz chegaralanishi mumkin, chunki hamma qatlamchalardagi neft harakatga kelganligi shunga olib keladi. Iqtisodiy jihatdan qatlam bosimini suv haydash usuli xisobiga oshirishga nisbatan quduqlar tubidagi bosimni kamytirish kamroq foyda beradi, chunki barcha quduqlarni mexanizatsiyalashgan usulga g’tkazish qg’shimcha xarajatlarni talab qiladigan jarayondir.

SHuni ham e’tibordan xoli qilmaslik darkorki, quduq tubidagi bosimni qatlamning gazga tg’yinganlik bosimidan 15-25 % miqdorgacha kamaytirish tavsiya etiladi. Bundan kg’proq pasaytirilganda qatlam erigan gaz tarziga g’tib, natijada uning neft beruvchanlik kg’rsatkichi kamayib ketishi va ancha-muncha neft qatlamda qolib ketishiga olib kelishi mumkin. Undan tashqari quduq tubidagi bosimni ortiqcha pasaytirish uning tubida qatlamning emirilishi kuzatilishi va keraksiz konus hosil bg’lishiga olib kelishi mumkin.

Ta’minot zonasidagi va oluvchi quduqlar tubidagi bosimlar farqi har bir ob’ekt uchun maxsus hisoblar orqali bajarilishi lozimdir. Bunda albatta yig’ilgan tajriba va geologik xususiyatlar g’z aksini topmog’i maqsadga muvofiqdir. Qatlamlarning kam mahsuldorligi holatida bosim gradientini oshirish lozim bg’ladi va shu yo’l bilan kerakli mahsulot olinishi ta’minlanadi.