А. Туркманов бухгалтерия ҳисoби

Назорат учун саволлар

1. 
   Корхона ходимлари қандай гуруҳлардан иборат ва ходимлар таснифининг аҳамияти нимада?
   
2. 
   Меҳнатга ҳақ тўлашнинг қандай шакл ва тизимларини биласиз?
   
3. 
   Меҳнат ва унга ҳақ тўлашни ташкил этиш деганда нимани тушинасиз?
   
4. 
   Меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича қандай дастлабки ҳужжатлар қўлланилади?
   
5. 
   Иш шароитини нормал ҳолати деб нимага тушинасиз ва унинг оЁишишга қандай ҳақ тўланади?
   
6. 
   Яроқсиз маҳсулотга қандай ҳақ тўланади?
   
7. 
   Байрам кунлари ишлагани учун қандай ҳақ тўланади?
   
8. 
   Йиллик таътил ҳақи қандай ҳисобланади?
   
9. 
   Вақтинчалик иш қобилиятини йўқотганларга тўланадиган нафақа миқдори иш ҳақидан неча фоизни ташкил этади?
   

10.Иш ҳақидан қандай ушланмалар ушланади?
7-Мавзу. Харажатлари ҳисоби

7.1.Харажатлар ҳақида тушунча.

7.2.Харажатларнинг гуруҳланиши.
7.3.Маҳсулот таннархига киритиладиган бевосита ва билвосита харажатлар ҳисоби.
7.4.Эгри ва тўғри харажатлар ҳисоби.
7.5.Асосий ишлаб чиқариш харажатлари ва уларни ҳисобдан чиқариш ҳисоби.
7.6.Ёрдамчи ишлаб чиқариш харажатлари ҳисоби.
7.7.Умумишлаб чиқариш харажатлари ва уларнинг тақсимланиши ҳисоби.
7.8.Ишлаб чиқаришдаги брак маҳсулотларни ҳисобга олиш.
7.9.Хизмат кўрсатувчи хўжаликлар ҳисоби.
7.10Давр харажатлари ҳисоби.


Таянч иборалар: ишлаб чиқариш зарарсизлиги, ассортимент, қарор, Бош бюджети, бизнес таркибини ўзгартириш, жавобгарлик марказлари, таҳлил ва назорат
7.1. Харажатлар ҳақида тушунча.


Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишда харажатлар алоҳида ўрин тутади. Харажатлар маҳсулотларни ишлаб чиқариш, товарлар сотиш, ишлар бажариш ва хизматлар кўрсатиш билан боғлиқ бўлган сарфларнинг пулдаги ифодасидир. Харажат - бу моддий ресурсларни сотиб олишга қилинган сарфлар бўлиб‚ даромадлар ва харажатлар концепциясига кўра‚ шу даврнинг ўзида даромад келтириши керак.Харажатларга миллий стандартларда қуйидагича таъриф берилади: «Харажатлар -активларни қисқариши ёки сарфланиши натижасида иқтисодий ресурсларни камайиши, шунингдек даромадларни олишга оид хўжалик субъектни одатий фаолияти натижасида мажбуриятларни пайдо бўлишидир»¹⁹
Харажатларини ҳисобга олишнинг асосий вазифаларига қуйидагилар киради:
- иқтисодий натижаларини ҳисобга олган ҳолда бошқарув қарорларини қабул қилиш учун субъект маъмуриятини зарур маълумотлар билан таъминлаш;
- четга чиқишларни аниқлаш мақсадида ҳақиқатда сарфланган харажатларни кузатиш ва назорат ўрнатиш, уларни меъёрий ва режадаги ҳажми билан таққослаш ва келгусидаги иқтисодий стратегиясини шакллантириш;
- ишлаб чиқарилган тайёр маҳсулотларни баҳолаш ва молиявий натижаларни ҳисоблаш учун ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг таннархини ҳисоблаш;
- субъектнинг таркибий бўлинмаларининг ишлаб чиқариш фаолиятининг иқтисодий натижаларини аниқлаш ва баҳолаш;
- узоқ муддатли хусусиятга эга бўлган ишлаб чиқариш технологияларининг қопланиши, бозорларда сотилаётган маҳсулотларнинг турлари бўйича рентабеллик даражаси, уларга қўйилган капиталларнинг самарадорлиги ва фаолияти бўйича бошқарув ҳисоби маълумотларини бир тизимга келтириш.
Ишлаб чиқариш харажатлари деб маҳсулотни тайёрлаш учун моддийлаштирилган меҳнат сарфларининг пул шаклидага ифдасига айтилади.
Маҳсулот ишлаб чиқариш харажатлари харажат калькуляция моддалари бўйича ишлаб чиқариш турлари, харажатларнинг вужудга келиш жойлари, маҳсулот турлари бўйича бухгалтерия ҳисобида акс эттирилади. Харажатларни ҳисобга олиш ҳамда маҳсулот таннархини калькуляция қилишдан асосий мақсад ишлаб чиқариш ва сотиш билан боғлиқ харажатларни ўз вақтида, тўлалигича ва ҳаққоний аниқлаш, шу билан бирга айрим маҳсулотларнинг ҳақиқий таннархини ҳисоблаш ҳамда корхона ресурслари ва пул маблағлари ишлатилиши устидан назоратни ўрнатишдир.
Харажатларга миллий стандартларда қуйидагича таъриф берилади: «Харажатлар -активларни қисқариши ёки сарфланиши натижасида иқтисодий ресурсларни камайиши, шунингдек даромадларни олишга оид хўжалик субъектни одатий фаолияти натижасида мажбуриятларни пайдо бўлишидир»²⁰
Маҳсулот ишлаб чиқариш харажатлари харажат калькуляция моддалари бўйича ишлаб чиқариш турлари, харажатларнинг вужудга келиш жойлари, маҳсулот турлари бўйича бухгалтерия ҳисобида акс эттирилади. Харажатларни ҳисобга олиш ҳамда маҳсулот таннархини калькуляция қилишдан асосий мақсад ишлаб чиқариш ва сотиш билан боғлиқ харажатларни ўз вақтида, тўлалигича ва ҳаққоний аниқлаш, шу билан бирга айрим маҳсулотларнинг ҳақиқий таннархини ҳисоблаш ҳамда корхона ресурслари ва пул маблағлари ишлатилиши устидан назоратни ўрнатишдир.
Демак, харажатларни ҳисобга олишнинг қуйидаги вазифаларини ҳам санаб ўтишимиз керак экан:
- алоҳида ишлаб чиқариш жараёнлари ёки бўлинмалари бўйича харажатлар ҳисобини ташкил қилиш ва улар устидан назоратни таъминлаш;
- алоҳида маҳсулот турлари бўйича асосий ишлаб чиқариш харажатлари ҳақидаги маълумотни шакллантириб бериш;
- корхонанинг ишлаб чиқаришдан ташқари барча бошқарув харажатларининг таҳлилий маълумотларини йиғиб бериш ва уларнинг талқинини амалга ошириш.
Бу вазифалардан кўриниб турибдики, ҳисоб ва таҳлил бошқарув ҳисобининг бир-бири билан чамбарчас боғланган икки томони экан. Зеро маҳсулот баҳосининг энг қуйи чегарасини аниқлаш учун ҳам таннархни ҳисоблаш талаб этилади.