А. Туркманов бухгалтерия ҳисoби

Назорат учун саволлар
1. Бухгалтерия ҳисоби ҳужжатлари деб нимага айтилади?
2. Ҳужжатлар қандай аҳамиятига эга?
3. Ҳужжатларнинг қандай турлари мавжуд?
4. Бухгалтерия ҳисоби ҳужжатлари қачон кучга киради?
5. Ҳужжатлардаги реквизитлар нималардан иборат?
6. Ҳужжатларни расмийлаштириш қандай амалга оширилади?
7. Ҳужжатларнинг айланиши нима?
8. Қатъий ҳисобдаги ҳужжатлар деб нимага айтилади?
9. Инвентаризация ва унинг аҳамияти нимадан иборат?
10. Инвентаризасиянинг қандай турлари мавжуд?
11. Инвентаризация ўтказиш ва натижасини расмийлаштириш қандай амалга оширилади ?

Бухгалтерия ҳисоби регистрлари ҳақида тушунчава уларнинг аҳамияти

Ҳисоб регистрлари «регистрация» сўзидан олинган бўлиб, бухгалтерия ҳисоби ёзувларини рўйхатга олувчи ҳужжатлар деган маънони англатади. Бухгалтерия ҳисоби корхоналар фаолиятини ёппасига, узлуксиз ҳисобини олиб борар экан, бунда ҳужжатлаштириш аҳамияти юқоридир. Кузатиш натижасида олинган маълумотлар дастлабки ҳужжатларда акс эттирилиб борилади,сўнгра шу дастлабки ҳужжатлар ҳар томонлама текширилиб бухгалтерияга қабул қилинади.

Текшириб қабул қилиб олинган дастлабки ҳужжатлар асосида бухгалтерия проводкалари амалга оширилади. Табиийки, бу бухгалтерия проводкалари ҳам ҳужжатлаштирилиши шарт. Бунинг учун бухгалтерия ҳисоби регистрларининг маълумотларидан фойдаланилади. Демак, бухгалтерия ҳисоби регистрлари — ҳисоб ёзувлари (бухгалтерия проводкалари)ни акс эттиришга мўлжалланган жадваллардир.
Ўзбекистон Республикасининг “Бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги” Қонунининг 15-моддасига¹⁶ кўра бухгалтерия ҳисоби регистрлари икки ёқлама ёзув усулига мувофиқ юритиладиган журналлар, қайдномалар, китоблар ва тасдиқланган бланкалардан (шакллардан) иборатдир.
Бухгалтерия ҳисоби регистрлари техника воситаларидан, ахборот тизимларидан ва ахборот технологияларидан фойдаланилган ҳолда электрон ҳужжат тарзида яратилиши, ишлов берилиши ва сақланиши мумкин.
Бухгалтерия ҳисоби регистрларида бошланғич ҳисоб ҳужжатларидаги маълумотлар тизимлаштирилиши ва тўпланиши керак.
Бухгалтерия ҳисоби регистрининг мажбурий реквизитлари қуйидагилардан иборат:
регистрнинг номи;
бухгалтерия ҳисоби субъектининг номи;
регистрни юритиш бошланган ҳамда тугалланган сана ва (ёки) регистр тузилган давр;
хўжалик операцияларининг хронологик ва (ёки) тизимли гуруҳланиши;
хўжалик операцияларининг ўлчов бирлиги кўрсатилган ҳолда пулдаги ўлчов миқдори;
регистрни юритиш учун масъул бўлган шахсларнинг лавозимлари, фамилиялари ҳамда исми ва отаси исмининг бош ҳарфлари кўрсатилган ҳолдаги имзолари ёки ушбу шахсларни идентификация қилиш учун зарур бўлган бошқа реквизитлар.
Бухгалтерия ҳисоби регистрларига тасдиқланмаган тузатишлар киритилишига йўл қўйилмайди.
Бухгалтерия ҳисоби регистрлари — журналлар, ведомостлар, китоблар шаклидаги ва тасдиқланган бланкалардир. Ҳисоб регистрларининг аҳамияти шундаки, уларга счётларда тегишли кўрсаткичлар акс эттирилади, умумлаштирилади, ой охирига қолдиқлар аниқланади ва умуман, хўжалик маблағлари ҳамда уларнинг ташкил топиш манбалари билан боғлиқ маълумотлар акс эттириб борилади.
Ҳисоб регистрлари маълумотлари ой охирида умумлаштирилиб, корхоналарнинг баланс ва ҳисоботларини тузишда асос ҳисобланади. Демак, ҳисоб регистрларидаги маълумотларнинг нечоғлик ўз вақтида тўғри ва аниқ расмийлаштирилиши нафақат корхонанинг ўзи учун, балки унинг баланс ҳамда ҳисоботларидан фойдаланувчилар учун ҳам аҳамиятли экан.
Ҳисоб регистрларининг турлари (шакллари) ўрганилаётганда, уларнинг қуйидаги хусусиятларига эътиборни бериш керак:
— ташқи кўриниши;
— уларда акс эттириладиган ёзувларнинг турлилиги;
— маълумотларнинг ҳажми.
Ҳисоб регистрлари ташқи кўриниш хусусиятларига кўра қуйидагича туркумланади:
— дафтарлар ёки китоб шаклидаги («касса китоби», «бош китоб»);
— карточка шаклидаги;
— варақ ёки ведомость шаклидаги.

«Ҳисобдор шахслар билан ҳисоблашиш» - М.Р. Носиров

Жараён муддати	Жараён рақами	Жараёнларнинг мазмуни	Дебет	Кредит	Сумма
		1 - декабрга қолдиқ
8/XII	1	Товарлар олиб келиш учун нақд пул берилди	4230	5010
11 /XII	2	Олиб келинган товарлар чакана савдога қабул қилинди	2910	4230
13/XII	3	Ишлатилмай қолган пул маблағлари қайтарилди	5010	4230
		Декабр ойи бўйича жами	100000	100000
		1 -январга қолдиқ

Бухгалтерия ҳисоби регистрлари ёзув турларига кўра 3 хил бўлади:

1. Хронологик ҳисоб регистрлари.
2. Тизимли ҳисоб регистрлари.
3. Комбинациялашган регистрлар.
Хронологик ҳисоб регистрларининг ўзига хос хусу- сияти шундаки, ундаги ёзувлар хронологик тартибда акс эттирилиб борилади. Бу ёзувлар орқали жараённинг қисқача мазмуни, содир бўлган муддати ва суммасининг хронологик тартиби акс эттирилиб борилади.
Бухгалтерия ҳисоби регистрлари уларда акс эттириладиган маълумотлар ҳажмига кўра икки турга ажратилади:
1. Синтетик регистрлар.
2. Аналитик регистрлар.
Синтетик регистрлар синтетик ҳисоб маълумотларини акс эттиришга мўлжалланган бўлиб, уларга бош дафтар, жараёнларни рўйхат қилиш журнали, журнал-ордерлар ва бошқалар мисол бўлади.
Аналитик регистрлар аналитик ҳисоб маълумотларини расмийлаштиришда қўлланилиб, уларга материаллар, асосий воситалар, ҳисобдор шахслар билан ҳисоб-китоблар ва бошқа мулклар ҳисоби бўйича юритиладиган карточ­калар мисол бўлади.