А. Туркманов. “Бухгалтерия ҳисoби” фани бўйича ўқув-услубий мажмуа. – Тошкент: Иқтисодиёт, 2018 йил, 249 бет. Ғоя муаллифи: иқтисод фанлари доктори, профессор Б. Ю. Ходиев

2. Бажарилган ишлар ҳажмига мутаносиб тақсимлаш (Рroduction method) ёки ишлаб 
чиқариш усули.
Бу усул объектнинг фойдалилиги ишлатишнинг бутун даврида унинг жами 
ишлаб чиқариш тегишли ўлчов бирликлари (натура, қиймат ва меҳнат ўлчовлари)да 
баҳоланишига асосланган. Ҳисоб-китоб қилинаётган амортизация эксплуатация натижаси 
бўлиб, унда ҳисобот вақтлари ҳеч қандай аҳамиятга эга бўлмайди.
Амортизация ажратмалари билан маҳсулот бирлиги ўртасида боғлиқлик бўлиб, 
жамғарилаётган амортизация (аccumulated depri-ciation) ортиб боради, активнинг қиймати эса, 
аксинча, камайиб боради. Ушбу ҳолда фойдаланишнинг i- йилдаги номоддий актив 
амортизацияси қуйидаги формула бўйича ҳисоблаб чиқилади:




1
i
n
i
q
q
i
П
П
)
T
D
(
A
; 
бунда D
q
- номоддий активларнинг дастлабки қиймати; 
T
q
фойдаланишнинг охирги n-йилдаги тугатиш қиймати; 
П
i
- n-йилдаги ишлаб чиқариш; 
П-фойдаланишнинг бутун давридаги жами ишлаб чиқариш; 
n - объектнинг хизмат қилиш муддати. 
Масалан, саноат мулк объектларидан фойдаланиб (фойдаланиш учун ҳуқуқий муҳофаза 
патенти) олинган маҳсулотлар бирлиги шартнома бўйича киримга олинган патентнинг 
дастлабки қийматига нисбатан аниқланади.
3. Жадаллаштирилган ҳисобдан чиқариш усули (Accelerated methods).
Бу усулда 
амортизация тўғри чизиқли усулга нисбатан икки баробар тез ҳисобланади. Активнинг 
қийматидан биринчи йилда охирги йилга нисбатан деярли сезиларли қисми ҳисобдан чиқа-
рилади. Шунинг учун амортизациянинг бу усулини баъзи иқтисодий адабиётларда «Солиқ 
амортизацияси» деб ҳам юритилади. Бундай амортизациядан солиққа тортиладиган фойдани 
аниқлашда фойдаланиши мумкин. Ишлаб чиқариш жараёнларининг такомиллашиб бориши 
номоддий активлардан фойдаланиш муддатларини қисқартириш, уларни муддатида ҳисобдан 
чиқариш кераклигини тақозо этади. Жадалаштирилган амортизация усулининг моҳияти шундан 

---

98 
иборат-ки, номоддий активлардан фойдаланишнинг дастлабки йилларида улар бошланғич 
қийматининг асосий қисми ҳисобдан чиқарилади. Бизнинг фикримизча кўра бунга: 
биринчидан,
номоддий активлардан энг кўп даражада фойдаланиш уларнинг дастлабки 
йилларига кўп тўғри келади; 
иккинчидан,
амортизация қилинадиган номоддий актив тез маънавий эскирган тақдирда 
уни алмаштириш ёки янгисини харид қилиб олиш учун махсус захира яратиш мақсадга 
мувофиқ; 
учинчидан,
амортизация қилинадиган объектлардан фойдаланиш-нинг охирги йилларига 
тўғри келадиган, уларни тузатишга сарфланадиган ҳаражатлар улушини ишлаб чиқариш 
таннархига кўпайтирмасдан (амортизация суммасининг бу йилларда камайиши ҳисобига) акс 
эттирилиши лозим. 
Жадаллаштирилган усулда амортизация ҳисобланганда сонлар, яъни
кумулятив усулини ҳам қўллаш мақсадга мувофиқ деб ўйлаймиз. Чунки амалдаги меъёрий 
ҳужжатларда бу масалага етарлича ёндашилмаган. 
Амортизация бўйича сонлар йиғиндиси усулини қўллаш яхши самара келтиради. Сонлар 
йиғиндиси (Sum-of-the-years-digits method) бўйича ҳисобдан чиқариш, яъни кумулятив усул 
активни хизмат қилиш йиллари суммаси орқали аниқланади ва бу сумма ҳисоблаш 
коэффициентида маҳраж бўлиб хизмат қилади. Коэффициентнинг суръатида активнинг хизмат 
муддатининг охиригача қолган йиллар сони туради, бу тескари тартибда кўрсатилади. Сонлар 
йиғиндиси-номоддий активдан фойдаланишда йиллар мобайнидаги тартиб рақамларини 
қўшишдан олинган сумма бўлиб, тегишли йилнинг амортизация меъёри объектнинг дастлабки 
қиймати билан унинг ликвидлик қиймати ўртасидаги фарққа кўпайтирилади. Умумий формула 
қуйидаги кўринишда бўлади. 
S
)
T
D
(
)
i
n
(
A
q
q
i





1
 ; 
бунда – S- жами йиллар. 
Амортизация бошланадиган объектлардан фойдаланиш муддати етарлича давомли бўлган 
тақдирда сонлар йиғиндиси қуйидаги формула бўйича аниқланади: