А. Тешабаев, С. Зайнабидинов, И. Каримов, С. Власов, В. Абдуазимов

12.5.3.
 
Киришмалар таъсири 
Олдин 
кўриб 
ўтганимиздек, 
кристалнинг 
сирти 
ва 
ҳажмига 
киришмалар киритиб кристал сиртидаги Ферми сатҳини муайян даражада 
бошқариш мумкин. Ферми сатҳининг силжиши сиртнинг адсорбцион 
қобилиятига, каталитик фаоллигига киришмаларнинг таъсирини ифодаловчи 
механизм бўлади. Бунда киришма деганда кристал панжарасининг ҳар 
қандай нуқсонлари назарда тутилади. 
Биламизки, акцептор ва донор туридаги икки хил киришма бўлади. 
Донор киришма ҳамма вақт Ферми сатҳини юқорига силжитади, акцептор эса 
– пастга силжитади: температура кўтарилганда ёки киришма миқдори 
камайганда Ферми сатҳи ҳамма вақт тақиқланган зона ўртасига яқинлаша 
боради. 
Яримўтказгичдаги киришма миқдорини ўзгартириш йўли билан 
катализатор ҳоссаларини бошқариш мумкин. Агар реакция икки (донор ва 
акцептор) йўналишларида кечиб турган бўлса, киришма киритиб Ферми 
сатҳини силжитиб реакцияни бир йўналишда тезлаштириш, иккинчи 
йўналишда секинлаштириш мумкин. 
 
Аммо, етарлича юқори температурада (ҳусусий ўтказувчанлик 
соҳасида) Ферми сатҳи тақиқланган зона ўртаси яқинида ва уни киришма 
деярли силжитмайди (киришманинг таъсири йўқ!) 
Тажрибалар баён қилишган назарий мулохазаларни сифатдан 
тасдиқлайди. 
 
12.5.4. Коменсацион эффект
К=K
o
exp(-E/KT) (12.13) 

---

109 
Аррениус қонуни бажариладиган ҳолларда компенсацион эффект 
ўринли бўлади. Кўпинча, компенсацион эффекти 
ℓnK
o
=A+ВE (12.14) 
боғланиш орқали ифодаланади (констебл, 1923). Келажакда бу қонун турли 
катализаторларда турли реакциялар учун тасдиқланди. Худди шунингдек, 
электрон χ ўтказувчанлик 
χ=χ
о
ехр (- U/КТ) (12.15) 
Қонун бўйича ўзгаради. Логарифмик масштабда 
ℓnχ
o
=а+bu (12. 16) 
Агар (12.14) қонуният мавжуд бўлса (12.1) Аррениус қонуни эгри 
чизиқлари бир нуқтада кесишиши керак. Е нинг ўсиши билан бир вақтда К
о
нинг ўсишини 
компенсацион эффект
дейилади. Уни бундай талқин 
қилинган. Аррениус қонунидаги К
о
ва Е катталиклар киришма зичлигига 
боғлиқ, улар маълум даражада бир бирини компенсациялайди. Баъзи 
муаллифлар тасдиқлашича, фаоллаш энергияси Е ва кўпайтувчи К
о
бир текис 
яримўтказгич доналари ўлчами L га боғлиқ. Мана шундан ҳам компенсацион 
эффект келиб чиқади.