олган
марказлар уса боради, чунки бу \олда кристаллнинг эр
кин энергияси камая боради. Энг биринчи марказ сифатида
Хар кандай нуксонни кабул килса булади, уларнинг улчами
панжара доимийси (ангстрем) тартибида булиб, улар каттик
эритмада хамма вакг мавжуд булади. Атом улчамидаги бундай
марказларни
«сегрегатлар ёки кластерлар»
дейилади.
Умуман
айтганда,
эритманинг
парчаланиши
-
куп
боскичли жараён.
Ярим утказгич ва металл каттик эритмалар орасида жуда
мухим тафовут бор. Ярим утказгичларда ажралиб чикддиган
атомлар ва нуксонлар зичлиги таккосланурли
металларда эса
ажралиб чикаётган атомлар микдори нуксонлар микдоридан
анча катта булади. Бундан мухим фаркдар келиб чикади.
Парчаланиш марказларининг усиш жараёни (кинетикаси)
асосан
янги-янги
атомларнинг
марказ
сиртига
келиб
кушилиши тезлиги билан богланган.
Парчаланиш окибатида пайдо булаётган янги Р фазанинг
хажмий улуши куйидаги кинетика тенгламаси (Авраам тенгла
маси)
оркали ифодаланади, бунда К - доимий купайтувчи, п - утиш
механизмига боглик, курсаткич.
К,атъий назарий тахлил максадида
диффузион тенгламанинг турли холлари учун ечимларини Ав
раам тенгламасига келтириш мумкин эканлиги аникланди.
Яна бир ходиса устида тухталамиз. Кристаллни механик иш-
ловга дучор килинганда - уни шил-
n v
-------------
ганда ва
сайцаллаганда сиртий котлам
pjy S ____
бузилади ва ортикча (хажмдагига нис-
i
батан) вакансиялар билан туйинаци.
!
Оцибатда
кристаллда
дастлабки
{
погонасимон вакансиялар таксимоти
___ i________
хосил булади: хажица мувозанатий fca-
|___________
кансиялар
каттик
эритмаси,
о
в
*
5~1фтламда эса номувозанатий вакан-
14.2-чтма. Сиртий 8-к.атламни
сиялар
каттик,
эритмаси
мавжуд
туйинтиргандан сунг вакансия-
лар таксимоти.
Эф-,/)/Э/ = £>У2с
булади.
314
Албатта, ортикча вакансиялар \осил булиши \амон улар
нинг бутун кристалла тенглашишига томон йуналган жараён
бошланади. Бу жараённи икки бос кич га ажратиш мумкин. Би
ринчи боскичда вакансияларнинг ута т'ш нган эритмаси пар-
чаланали ва бир вактда уларнинг диффузияси боради. Куп ва
кансиялар коваклар х;осил кил и ш га кетали, иккинчи боскичда
Кол га н номувозанатий вакансиялар диффузияланади ва майда
коваклар камайиши \исобига йирик коваклар купаяди. Бу
боскич охирида ортикча вакансиялар 8 катламдан чикали,
кристаллда коваклар ва вакансияларнинг мувозанатий \олати
урнашади.
Каттик; жисмларда температурага
боглик булмаган фазавий
аврилишлар
Каттик жисмдаги х;ажмии узгаришларга босим \ам катта
таъсир курсатади. К ап а босимлар хрсил килиш техникаси на-
мунага хам \ар тарафлама (гидростатк), \ам бир тарафлама
(бир укди) босим бериш имконики яратган.
Катта энергияли зарралар (у - кванчлар, неитронлар ва б.)
билан нурлаганда, механик таъсирлар окибатида хам \ажмий
узгаришлар юз беради.
Нурлаш натижасида нуктавий нуксонлар \осил булиши
бизга маълум: катта энергияли зарра уз йулида вакансиялар ва
тугунлараро атомлар пайдо килади. Бу зарра йулининг охири
да у уз энергиясини гуда сарфдаб булганда кристаллда диамет-
ри 5-10 кристалл панжараси доимийси
чамасила булган сий-
ракланган зона пайдо булади, бу сохада панжара тартибсизла-
нади, энг чегаравий \олда тула аморфланиш вужудга келади.
«Яхланган» хрлатда бу соха узок мавжуд булиши мумкин, ле
кин кристалл киздирилганда бу со\алар уз \олига цайтади,
кристалл мувозанатий \олатини олади.
Механик таъсирлар (ишкаланиш, майдаланиш, зарб ва б.)
кристаллда панжаранинг кучли даражада тартибсизланишига
х1агю аморфланишига олиб
келади.
Механик таъсирлар
окибатида
кристалл
панжараси бир
курииишдан бошка
куринишга утиши мумкин. Масалан,
ишкаланиш окибатида
олмоссимон панжарали кремний Si кристалл и ам орф холатга
утиши, гексагонал панжарали кобалт С о ёки марказлашган
куб панжара булиб кол иши мумкин.
Энди
каттик
жисмларда
юз
берадиган
хажм и й
узгаришлардан амалда кандай фойдаланилади деган саволга
кискача жавоб берамиз.
Куп технологик жараёнларни амалга оширишда температу
ра, босим, механик ишлов ва бошка таъсирларни хисобга
олишга тугри келади.
Олдин айтганимиздек, мартенсит аврилишлар карбонли
пулатларнинг
термоишловида
кенг
к У л л а н и л а д и .
Кртишмада карбоннинг микдори 2% (м асса буйича)дан
ошмайди. Энг мухими пулатда карбон графит \амда темир
карбиди F ejC куринишларда булади. Агар пулатни хосил
килиш ёки термоишлов
беришда кескин тоблаш килинса,
орал и к фаза мартенсит деформацияланган \ажмий марказ-
лашган куб панжарали булиб, пулатнинг муста\камлигнни
анча ош иради. Бу \олат хона температурасида у зок ваКТ
мавжуд булиши мумкин.
Металл
к°тишмаларнинг
дисперсион
каттикланиши
Ходисаси каттик эритманинг парчаланиши вактида юз беради
ган
ажратмалар улчамлари
ошган
сари
котишманинг
каттик^иги ошишидан иборатдир. Мустахкамлик орта б о р а
ди, максимумдан утади, кеййн ажралаётган иккинчи фаза
кирипдилари улчамлари ортиши билан мустахкамлик камая
боради. Бу ходиса дюралюминда (Al+4%Cu+0,5%Mg) юз бе
ради. Бу котишманинг мустахкамлик хоссалари хона темпе
ратураси ёки ундан юкорида вакт утиши билан яхшиланиб
боради. Бу жараённи
1>
Do'stlaringiz bilan baham: