A. Taniyev innovatsion iqtisodiyot darslik

shakl. Biznes g‘oyani ijodiy shakllantirish algoritmi hamda uni yechimlar tizimiga aylantirish (biznes modeli).

Birinchi bosqichda iste’molchi va tadbirkorning vakolati sohasidagi eng muhim asosiy muammolarini izlash amalga oshiriladi. Keyinchalik 2-bosqichda biznes g‘oyani ijodiy shakllantirish amalga oshiriladi. O‘ziga xos biznes modelga aylantirish 2-bosqich doirasida amalda amalga oshiriladi. Albatta, butun jarayon takrorlanadi va olingan yechimlardan norozi bo‘lgan taqdirda yoki yangi ma’lumotlar kelganda takrorlanadi.

2. Biznesni modellashtirishning asosiy qoidalari

Kompaniyaning biznes modelini shakllantirish jarayonini ko‘rib chiqing. Tashqi atrof-muhit omillarining yuqori dinamikasi, tovar va xizmatlarning hayotiy davrlari qisqarishi, shuningdek uzoq muddatli pozitsiyani aniqlash strategiyasini ishlab chiqishga nisbatan qisqa vaqt ichida samarali biznes tuzilmalarini shakllantirish jarayoniga bosqichma-bosqich o‘tish.
Biznes modellarining belgilangan, umume’tirof etilgan ta’rifi bugungi kunda mavjud emas. Ushbu atamani ta’riflashda izchillik va ravshanlikning yo‘qligi biznesni modellashtirish sohasida yagona tadqiqot yo‘nalishini ishlab chiqishga xalaqit beradigan doimiy chalkashliklarni keltirib chiqaradi. 1-jadvalda biznes modeli atamasining eng keng tarqalgan ta’riflari keltirilgan.

1-jadval.

Tanlangan biznes modellarning ta’riflari

Muallif, yil	Ta’rifi
Timmers (1998)	Biznes model - biznesning turli ishtirokchilari va ularning rollari tavsifini o‘z ichiga olgan mahsulot, xizmat va axborot oqimlari arxitekturasi; biznesning turli ishtirokchilari uchun mumkin bo‘lgan foyda tavsifi; daromad manbalarining tavsifi.
Amit va Zott (2001)	Biznes model - biznes imkoniyatlaridan foydalanish orqali qiymat yaratadigan tarzda qurilgan turli xil iqtisodiy faoliyatning mazmuni, tuzilishi va boshqaruvi.

Chesbrough & Rosenbloom (2002)	Biznes model - texnik salohiyatni iqtisodiy qiymat bilan birlashtirgan evristik mantiq.
Magretta (2002)	Biznes modellari – “korporatsiyalar ortidagi mantiqni tushuntiradigan hikoyalar. Yaxshi biznes model Piter Drakerning azaliy savollariga javob beradi: Iste’molchi kim? Mijozning qiymati qanday? Shuningdek, u har bir menejer berishi kerak bo‘lgan savollarga javob beradi: biz bu biznesda qanday qilib pul ishlashimiz mumkin? Qanday qilib biz iste’molchilarga ma’lum bir narxda qiymat yetkazib berishimizni tushuntirib beradigan iqtisodiy mantiq nima?
Morris va boshqalar (2005)	Biznes model – ma’lum bir bozorda barqaror raqobatbardosh ustunlikni yaratish uchun venchur strategiyasi, arxitektura va iqtisodiyot sohalarida o‘zaro bog‘liq yechimlarni qanday hal qilish kerakligi haqida qisqacha ma’lumotdir ...”. Biznes model oltita asosiy tarkibiy qismlarni o‘z ichiga oladi: 1) qiymatni namoyish etish; 2) mijozlar; 3) ichki jarayonlar; 4) vakolatlar; 5) tashqi joylashishni aniqlash; 6) biznes model va shaxsiy investitsiya omillari.
Jonson va boshqalar (2008)	Biznes model – birgalikda qiymatni yaratadigan va yetkazib beradigan to‘rtta o‘zaro bog‘liq elementlardan iborat: elementlar iste’molchilarga taqdim etadigan qiymat; foyda keltiradigan formulalar; 3) asosiy resurslar; 4) asosiy jarayonlar.

Casadesus- Masanell & Ricard, (2010)	Biznes model – bu firma faoliyatining mantig‘i, uning manfaatdor tomonlari (biznesga sezilarli ta’sir ko‘rsatadigan yoki ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan shaxslar yoki tashkilotlar) uchun qiymat yaratish operatsiyalarini amalga oshirish usuli, ... bu firma strategiyasining aksidir.
Teece (2010)	Biznes model – iste’molchi uchun qiymat taklifini qo‘llab-quvvatlovchi mantiqni, ma’lumotlarni va boshqa dalillarni shuningdek, ushbu qiymatni yaratish uchun kompaniyalarning foydali daromad va xarajatlari tarkibini aniq belgilaydi.

Iqtisodchi Derek Abellning mantig‘iga binoan, biznes modelni kompaniyaning quyidagi uchta o‘zaro bog‘liq savollariga beradigan javoblarining yig‘indisi sifatida ko‘rib chiqish mumkin:

1. 
   Bizning maqsadli iste’molchimiz kim?
   
2. 
   Maqsadli iste’molchilarimizga qanday tovarlarni (xizmatlarni) taklif qilishimiz kerak va ular boshqalardan nimasi bilan ajralib turishi kerak?
   
3. 
   Buni maksimal samaradorlik bilan qanday qilishimiz mumkin?
   

Muayyan kompaniya nuqtai nazaridan optimal biznes modelini yaratish uchta asosiy bosqichdan iborat:

1. 
   biznesning muvaffaqiyati biznes modeli haqida o‘ylashdan emas, balki haqiqiy iste’molchilar ehtiyojlarini qondirish imkoniyati haqida o‘ylashdan boshlanishini o‘z ichiga oladi;
   
2. 
   ikkinchi bosqich shablonni ishlab chiqish hisoblanadi. Shu asosda yuqoridagi imkoniyatni amalga oshirgan kompaniya qanday qilib rejalashtirilgan foyda darajasiga erishishi mumkinligi to‘g‘risida tushuncha hosil bo‘ladi.
   
3. 
   uchinchi bosqich allaqachon faoliyat yuritayotgan kompaniyalarga tegishli: u dastlabki ikki bosqichda ishlab chiqilgan vazifalarni amalga oshirish uchun amaldagi modelni qanchalik o‘zgartirish kerakligini tushunishdan iborat. Uch
   

bosqichning taklif qilingan ketma-ketligini quyidagicha sxematik tasvirlash mumkin:

2.