A. Taniyev innovatsion iqtisodiyot darslik

Texnologiyalarni uzatish markazlari (TUM).

Hozirda ko‘pgina mamlakatlarda texnologiya uzatish eksperimental markazlari shakllanmoqda va ularning misolida texnologiyalarni tijoratlashtirishning tashkiliy va moliyaviy mexanizmlari, ilmiy-texnik faoliyat natijalari ishlab chiqilmoqda.
Texnologiyalarni uzatish markazlari qoida tariqasida universitetlarda lokalizatsiya qilinadi, ilmiy-tadqiqot ishlari natijalarining tijorat ahamiyatini baholaydi hamda tijoratlashtirish strategiyasini ishlab chiqadi, patent olish uchun ariza beradi, loyiha ishtirokchilarining mulk huquqlarini himoya qiladi hamda ular orasida royalti taqsimlaydi. Shuningdek, sarmoyalarni jalb qiluvchi kompaniyalar oldindan tuzilgan sxema bo‘yicha universitet xodimlariga intellektual mulk masalalari bo‘yicha maslahat beradi. Texnologiyalarni uzatish markazlari foyda keltiradigan o‘zini o‘zi ta'minlaydigan markaz sifatida tashkil etilmagan bo‘lsa-da, AQSh tajribasi shuni ko‘rsatadiki, ular oxir-oqibat taxminan 8-10 yil ichida o‘zini o‘zi ta’minlay oladigan darajaga yetib keladi.
Texnologiyalarni uzatish markazlarning tashkiliy-huquqiy shakllari universitetning tarkibiy bo‘linmasi yoki notijorat sherikligi hisoblanadi.
Texnologiyalarni uzatish markazlarni yaratishning konseptual g‘oyasi va maqsadi mintaqalarning iqtisodiy o‘sishiga yordam berishdir. Texnologiyalarni uzatish markazlari atrofida biznes-inkubatorlar shakllantiriladi va kompaniyalar raqobat asosida startap mablag‘larini olishlari mumkin deb taxmin qilinadi. Rivojlangan mamlakatlarning amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, fundamental tadqiqotlardan ularning natijalarini tijoratlashtirishga o‘tishni aniq tashkil qilmasdan, universitet fanlari bilan yuqori samaradorlikka erishish mumkin emas. Ushbu vazifa universitetlarning kuchidan tashqarida, chunki hozirgi ilmiy- tadqiqot ishlari darajasi juda qimmatga tushadi va texnologiya uzatish zanjirining bo‘g‘inlarini bog‘laydigan hukumat mexanizmlarining yo‘qligi innovatsion jarayonning samaradorligiga salbiy ta’sir qiladi.
Texnologiyalarni uzatish markazlarining asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi:

1. 
   Intellektual faoliyat (IF) natijalarini himoya qilish strategiyasini ishlab chiqish va IF mavjudligining dastlabki bosqichida undan foydalanishning rejasiga muvofiq uni huquqiy muhofaza qilishning yetarli shaklini aniqlaydi. Texnologiyalarni
   

uzatish markazlarining ushbu funksiyasi potensial bozorni izlash va tahlil qilishni, yangi texnologiyalarni qo‘llash chegaralarini, uni (va unga yaqin texnologiyalarni) mamlakatda va chet elda rivojlantirishni, ichki va xalqaro patentlarni olish imkoniyatlarini, qo‘shni texnologiyalarni rivojlantirish istiqbollarini (agar kerak bo‘lsa, patent soyaboni yaratish) o‘z ichiga oladi.

2. 
   Patent tadqiqotlarini o‘tkazish (patent darajasi va boshqa ma’lumotlar) asosida iqtisodiy ob’ektlarning texnik darajasi va rivojlanish tendensiyalari, ularning patentga layoqati, patentning sofligi, raqobatbardoshligi (maqsadga muvofiq foydalanish samaradorligi) bo‘yicha tadqiqotlar o‘tkazish).
   
3. 
   IFni huquqiy himoya qilish tartibini amalga oshirish, shu jumladan:
   

1. 
   ixtironing mohiyatini aniqlash va shakllantirish bo‘yicha IF mualliflari bilan maslahatlashish va birgalikda ishlash;
   
2. 
   ariza hujjatlarini patentlashtirishning ma’muriy qoidalari va agar kerak bo‘lsa, Yevropa Patent idorasi, Amerika Qo‘shma Shtatlari Patent va savdo markazi idoralari talablariga muvofiq tayyorlash;
   
3. 
   tijorat sirlari va IF haqida ma’lumotning maxfiylik rejimini ta’minlash;
   
4. 
   patent va boshqa to‘lovlarni, shuningdek royaltini o‘z vaqtida to‘lanishni ta’minlash;
   
5. 
   moddiy bo‘lmagan aktivlar sifatida byudjetni hisobga olish bo‘yicha IFni qabul qilish uchun tahliliy va axborot materiallarini tayyorlash;
   
6. 
   intellektual mulk ob’ektlarini himoya qilish imkoniyatlari bo‘yicha barcha turdagi axborot, tahliliy va maslahat ishlarini olib borish. Ushbu vazifa turli treninglar, seminarlar, mentorlik dasturlarini tashkil etish, axborot materiallarini nashr etish va tarqatish orqali amalga oshiriladi.
   

Hozirgi kunga qadar O‘zbekistonda innovatsion infratuzilmaning yaxlit tizimi shakllanmagan, bu esa ilmiy yutuqlarni tijoratlashtirishni to‘siqsiz amalga oshirishga imkon beradi.
Shuni tan olish kerakki, yuqorida aytib o‘tilgan innovatsion infratuzilmani rivojlantirish shakllarini O‘zbekiston iqtisodiyotida mavjud bo‘lgan o‘ziga xos sharoitlarni hisobga olmagan holda to‘g‘ridan-to‘g‘ri qarz olishga urinishlar muvaffaqiyatli bo‘lmadi.
Ushbu davrda yaratilgan innovatsion va texnologik markazlar, texnoparklar, maxsus iqtisodiy zonalar, venchur fondlari faoliyati natijalari unchalik taskin topmadi. Binobarin, milliy innovatsion tizimning muhim elementi sifatida innovatsion infratuzilmani rivojlantirishning yangi shakllarini izlash zarur.