A. Taniyev innovatsion iqtisodiyot darslik

Innovatsion jarayonning modellari. Innovatsion jarayonlarning zamonaviy tadqiqot metodologiyasi uchta gipotezaga asoslangan:

1. 
   “texnologik surish” gipotezasi (fandan bozorga);
   
2. 
   “bozor talabi bosimi” gipotezasi (bozor ehtiyojlaridan -
   

fanga);

3. 
   “interaktiv model” gipotezasi (ikkita oldingi
   

yondashuvni birlashtirgan dual model).
Mazkur uchta yondashuvni batafsil ko‘rib chiqsak. “Texnologik surish” gipotezasining asosiy qoidalari
quyidagilardan iborat:

1. 
   ilmiy fikrni amaliyotga (bozorga) nisbatan mustaqil ravishda rivojlantirish va ilmiy paradigmalarning ob’ektiv ravishda oldindan belgilab qo‘yilgan o‘zgarishida ifodalanishi;
   
2. 
   iqtisodiy muhit (bozor ehtiyojlari) va ilmiy-texnik taraqqiyot o‘rtasidagi aloqalar muhim emas.
   

Darhaqiqat, ilm-fan taraqqiyotining retrospektiv(o'tmishga nazar tashlash) tahlili dunyoda to‘rtta ilmiy inqilob sodir bo‘lganligini va sanoati rivojlangan mamlakatlarning texnik bazasida ketma-ket beshta texnik buyurtma almashtirilganligini ta’kidlashga imkon beradi. Har bir ilmiy inqilob, kashfiyotlar sonining avvalgi holati bilan taqqoslaganda ko‘payish tendentsiyasi bilan tavsiflanadi. Shu tariqa ilm-fanning rivojlanishi tabiatan bozorga bog‘liq bo‘lmagan ob’ektiv holat ekanligi anglashiladi.
Ushbu gipoteza doirasida innovatsion jarayon g‘oyani fundamental, amaliy tadqiqotlar, eksperimental loyihalash va texnologik rivojlantirish, marketing, ishlab chiqarish hamda sotish bosqichlari orqali tijorat mahsulotiga izchil o‘zgartirish sifatida qaraladi.
Ilmiy g‘oyani amalga oshirish bosqichlarining bunday qat’iy ketma-ketligi innovatsion jarayonning chiziqli modeli bilan tavsiflanadi (3-rasm):

3. shakl. Innovatsion jarayonning surish modeli.

Ushbu modelga muvofiq, ishlab chiqilgan fundamental g‘oya innovatsion faoliyat va keyinchalik tijoratlashtirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladigan amaliy tadqiqotlarda o‘z ifodasini topgan. Ushbu model to‘g‘ridan-to‘g‘ri chiziqli munosabatlarni o‘rnatadi. Qanchalik fundamental tadqiqotlar, amaliy tadqiqotlar ko‘p bo‘lsa, shuncha ko‘p innovatsiyalar va zamonaviy texnologiyalar joriy etiladi. Kompaniyalar ilmiy yutuqlarga e’tibor qaratdilar: “Ilmiy-tadqiqot ishlariga qanchalik ko‘p sarmoya kiritilsa, shuncha ko‘p yangi mahsulotlar paydo bo‘ladi”. Ushbu strategiya “umid strategiyasi” laqabini oldi: “Eng yaxshi odamlarni yollang, ularga eng yaxshi resurslarni taqdim eting va ularni yolg‘iz qoldiring” tarzida edi. Aks holda, ushbu yondashuvni push (inglizcha “push”) innovatsion jarayonning modeli deb atash mumkin bo‘ladi (gipoteza: mavjud fundamental rivojlanishdan - bozor talabiga qadar).

Demak, ilm-fan va yangi texnologiyalarga jamiyat muammolarining potensial yechimi sifatida qarash mumkin. Ushbu yondashuv davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanmoqda. Davlat universitetlar va davlat laboratoriyalarida tadqiqot va ishlanmalarni rag‘batlantirish, doimiy ravishda malakali ishchilarni yetkazib berish va kompaniyalardagi asosiy ilmiy-tadqiqot dasturlarini qo‘llab-quvvatlash orqali yordam berib kelmoqda.
Dunyoning barcha mamlakatlarida, shu jumladan AQShda (ilm-fan va texnika taraqqiyotining harbiy bosqichida) va sobiq SSSRda keng tarqalgan ushbu sodda model endi rivojlangan
mamlakatlarning fuqarolik iqtisodiyotida hukmron bo‘lib qolmadi. Rivojlangan mamlakatlarning amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, fundamental tadqiqotlardan natijalarni tijoratlashtirishga qadar bunday “siljish” samarasiz hamda deyarli amalga oshirilmaydi.
Chiziqli modelning nomuvofiqligi shundaki, u atrof- muhitning (bozorning) tadqiqotlar va ishlanmalar bilan bog‘liq hodisalarning rivojlanishiga ta’sirini hisobga olmaydi. U shunchaki fan hamda ishlab chiqarish o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikning murakkabligini aks ettira olmaydi. Shuningdek, bunday model doirasida iste’molchi va uning ehtiyojlari ko‘zga tashlanmaydi. Darhaqiqat, har doim ham yangilik fundamental tadqiqotlar va ilmiy kashfiyotlar natijasida yuzaga kelavermaydi.
Bozor ehtiyojlarining yangiliklarni qo‘zg‘atish ehtimoli ko‘proq. Mutaxassislarning fikriga ko‘ra, innovatsiya manbalari quyidagicha: 60% bozordan keladi, ya’ni mijoz tomonidan belgilanadi; 25% - texnologiyadan; 15% - noaniq manbalardan. Masalan, uyda yoki ixtirochilar tomonidan [2].
Bu ikkinchi farazning ahamiyatini oldindan belgilab beradi. Natijada innovatsion jarayonning sababliligini tushunish mumkin bo‘ladi – “bozor talabi bosimi” ruhidagi innovatsion jarayon modeli (tortishish, ya’ni bozor ehtiyojlaridan fanga).

4.