A. T. G‘ofurov, I. T. Azimov, U. E. Raxmatov

Magistrlar bilimini sinash uchun savollar 
1.Biosfera atamasini ma‘nosini tushuntiring. 

---

152 
2.Biosfera atamasini birinsi bo‗lib qaysi olim fanga kiritgan? 
3.Insoniyat jamiyatining paydo bo‗lishi bosferaning qaysi bosqichiga asos bo‗ldi? 
4.Havoning ifloslanishi qanday salbiy oqibatlarga olib kelmoqda? 
5.Chuchuk suv ifloslanishini salbiy ta‘sirini tushuntiring. 
6.Dunyo okeanining ifloslanishi qanday salbiy oqibatlarga olib kelmoqda? 
7.Inson ta‘sirida tuproq tarkibini o‗zgarishining ijobiy va salbiy tomonlarini 
tushuntiring. 
8.Biosferaning radioaktiv moddalar bilan zararlanishi qanday salbiy ta‘sirlar 
ko‗rsatmoqda? 
 
19§. Insoniyat tarqqiyotida biologiyaning roli.
Tayanch iboralar va tushunchalar: 
biologiya, demografiya, xom ashyo, 
seleksiya, energiya, gen injeneriya, biotexnologiya, zot, nav, shtamm.
 
Inson uchun biologiyaning ahamiyati nihoyatda katta. Xalq xo‘jaligining 
turli tarmoqlaridagi xilma xil muammolarni hal etishda umumbiologik 
qonuniyatlardan keng foydalanib kelinmoqda. Ma‘lumki aholi sonining yildan 
yilga ortishi, ularni oziq ovqat, kiyim kechakga bo‗lgan ehtiyoji ham ortmoqda. 
Irsiyat va o‗zgaruvchanlik qonunlarini yaxshi o‗zlashtirilishi qishloq xo‗jaligiida 
yangi zot va navlarni yaratishda kata yutuqlarga erishishga sabab bo‗lmoqda. 
Bizning olimlarimiz tomonidan ko‗plab sermaxsul zot va navlar 
yaratilmoqda. Har bir kishi normal hayot kechirishi uchun bir kecha kunduzda 
100-120 g oqsil ismte‘mol qilishi kerak. Inson uchun zarur organik moddalar 
yetishmasligi hozirgi vaqtda ko‗pchilik davlatlarda sezilmoqda. Bu muammoni 
yechishda biologik bilimlar muhim rol o‗ynaydi. Insonlar uchun foydali tabiiy 
sharoitda tarqalgan o‗simlik va hayvonlardan foydalanish uchun ularning 
biologiyasini bilish kerak. O‗rmon xo‗jaligini yuritish, ovchilik, mo‗ynachilik 
bilan shug‗ullanish ham biologik bilimlarga asoslanadi. Chunki har bir hayvon, 
o‗simlik turini tabiat va inson hayotidagi rolini bilmasdan turib undan foydalanish 
mumkin emas. Biologiya seleksiya va tibbiyot uchun nazariy asos bo‗ladi. Inson 
genetikasi sohasida tadqiqot ishlarini olib borayotgan olimlarning ma‘lumotiga 

---

153 
ko‗ra, hozirgi vaqtda 4000dan ortiq irsiy kasalliklar mavjud. Ular asosan 
xromorsoma va genlarning o‗zgarishi bilan bog‗liq. Bu muammoni hal etish faqat 
odam genetikasini emas, genetik injeneriya va biotexnologiyani rivoji bilan ham 
bog‗liqdir. 
Biologiyaning ahamiyati va vazifalaridan biri oqsil sintezi va fotosintezning 
nozik mexanizmlariga bog‗liq muammolarni hal etishdir. Agar bu muammo hal 
etilsa, o‗simlik va hayvonlarsiz organik moddalar sintezlashga yo‗l ochiladi. 
Bionikaning rivojlanishi iqtisodiy jihatdan katta yutuqlarga sabab bo‗ladi. 
Biologiyaning bilish atrof muxitga to‗g‗ri munosabatda bo‗lishni tarbiyalashda 
muhim rol o‗ynaydi. 
Hozirgi vaqtda ekologik muhitni o‗zgarishi barcha tiriklik uchun xavf 
solmoqda. Tabiat muhofazasi bilan shug‗ullanish uchun tabiatda har bir turning 
biotik va abiotk aloqalari ustida kuzatishlar olib borish zarur. Bu masalani 
biologiyaning bir yo‗nalishi bo‗lgan ekolgiyasiz hal etib bo‗lmaydi. 
Aholi sonini ortishi xo‗jalikni energiya bilan ta‘minlash uchun ko‗plab 
issiqlik, suv va elektr stansiyalarini qurishni talab etadi. Ilgarilari ekologik jihatdan 
eng toza xavfsiz deb xisoblangan atom elektr stansiyalari ham kata xavf tug‗dirishi 
ma‘lum bo‗lib qoldi. 
Ayni paytda inson tomonidan foydalanilayotgan enerniya resurslari – neft, 
toshko‗mir, yoqilg‗i gazlari, torf va boshqalar xisoblanadi. Ular ikki guruhga 
ajratiladi: 
1.
O‗rnini to‗ldirsa bo‗ladigan – yog‗och va torf 
2.
O‗rninii to‗ldirib bo‗lmaydigan – neft,gaz, toshko‗mir
. 
Organik yoqilg‗ilarning cheklanganligi va o‗rnini to‗ldirib bo‗lmasligi insoniyat 
oldida energiyaning yangi manbalridan – yer qarining issiqlik energiyasi, okean va 
dengizlar. 
Hayvon zotlari, o‗simlik navlari va mikoorganizmlar shtammlarini 
yaratish ustida selksiya ishlaydi 
Organik olamning tarixi, rivojlanishi to‗g‗risidagi g‗oya to‗g‗ri ekanligini 
o‗simliklar va hayvonlarning uy sharoitida o‗zgarishi misolida ham ko‗rish 

---

154 
mumkin. Avval madaniy o‗simliklarning, xonaki hayvonlarning nav va zotlari 
nihoyatda ko‗p ekanligi kishini hayratga soladi. Aniqlanishicha, nokning 
5000 dan ortiq, tokning 1000 dan ortiq, olxo‗rining 2000 ga, shaftolining 5000 
ga, qulupnayning 2000 ga, atirgulning 10000 yaqin, g‗o‗zaning 6000 dan ortiq 
navi bor.
Qoramollarning 400ta, qo‗ylarning 350 ta, otlarning 250 ta, itlarning 350 
ta, tovuq va kanareykalarning 150 dan ortiq zoti mavjud. Bir turga mansub 
zot va navlar tashqi belgi va xossalari bilan bir-biridan keskin farq qiladi. 
Zot va navlar monofiletik va polifiletik yo‗l bilan yaratilgan. Turli tuman zot 
va navlarning kelib chiqishida inson ikki usul divergensiya va konvergensiyadan 
foydalangan. 
Organizmlar genlari yoki genlar majmuasining faoliyatini inson manfaatlarini 
ko‗zlagan xolda o‗zgartirilishiga genetik injeneriya deyiladi. 
Gen injeneriyaning maqsadi – genlarning ichki tuzilishini va xromosomada 
tutgan o‗rnini inson ehtiyojiga mos ravishda o‗zgartirib, ularning faoliyatini idora 
etishdir. Natijada har qanday tirik mavjudotni, albatta imkoniyat darajasida, 
maqsadga yanada muvofiqlashtirish yo‗li bilan sanoat miqyosida oqsil moddalarni 
ishlab chiqish, o‗simlik va hayvonlar turini insonlar extiyojiga mos ravishda 
o‗zgartirish, irsiy va yuqumli kasalliklarni aniq va tez diagnoz qilish imkonini 
beradi. 
Inson uchun zarur bo‗lgan maxsulotlarni tirik organizmlardan yoki ular 
yordamida olish texnologiyasi biotexnologiya deyiladi. 
Biotexnologiya ananaviy va zamonaviy biotexnologiyagya ajratiladi. 
XX asr mikroorganizmlar biotexnologiyasi asri xisoblanadi. XX oxiri va XXI 
asrning boshlari yuksak organizmlar biotexnologiyasiga asos solingan davr 
xisoblanadi.