A samatov, I. B. Rustamova

Andijon	2123	17623	4236	4625	6703	6445
4834
Farg'ona	2528	16259	5757	6183	8452	7879	5889
Namangan- Norin	2574	18513	5319	5785	7871	7750	5704
Namangan- Sirdaryo	2574	14169	6150	6600	9124	8175	6150
Sirdaryo	2356	19866	5253	5679	7784	7085	5375
Jizzax	2486	19596	5202	5658	7911	7520	5652
Samarqand	2218	17833	3729	4153	6174	6469	4774
Navoiy	2390	14768	5549	5970	8260	7518	5668
Buxoro	2596	20325	6154	6620	9052	8199	6166
Surxondaryo	2948	21441	5795	6601	9168	8224	6105
Qarshi	3229	22050	6087	6789	9340	8413	6291
Qashqadaryo	2722	14973	4766	4635	6558	6423	4808
Toshkent- Sirdaryo	2430	19155	4985	5412	7185	7033	5280
Toshkent- Chirchiq	2286	17592	3645	4065	6128	6212	4536
Xorazm	2426	20250	5925	5300	6986	7604	5746
Janubiy QQR	2419	20250	5925	5143	6942	7596	5754
Shimoliy QQR	2382	19562	5853	5685	7792	7096	5362

yordam beradi, sug'orishda ishlatiladigan suv sifatini, shuningdek, tuproqqa ishlov berish, sho‘r yuvish ishlarining yaxshilanishiga ohb keladi. Loyihada oqilona texnologiya, sug'orish texnologiyasini va sug'orish maydonlarini tekislash hisobiga sug'orish suvini tejashda, birinchi navbatda, quyidagi sharoitlar ko'zda tutiladi:

• 
  suv ta’minoti doimiy past sug'orish tizimlarida;
  
• 
  suv nasos bilan ko'tariladigan joylarda;
  
• 
  tog'oldi sug'oriladigan hududlarda kuchli suv o'tkazadigan tuproqli yerlarda va qiyin relyefli sharoitlarda.
  

Suvdan foydalanuvchilaming suvni tejash jarayonida quyidagi asosiy vazifalari mavjud:

• 
  birgalikda va kelishilgan holda suv resurslarini boshqarish;
  
• 
  asoslangan suv iste’moli limitini aniqlash va unga rioya etilishini nazorat qilish;
  
• 
  suv samarasiz va asossiz ishlatilishi ustidan nazorat o'rnatish;
  

—o'zini-o'zi mablag' bilan ta’minlashni tashkil etish, suv resurslarini xo'jalik va tuman ichida boshqarish;

• 
  suvni tejamli va samarali ishlatishni rag'batlantirish.
  

Zamonaviy suv xo'jaligi dastur va loyihalarini ishlab chiqish jarayonining o'ziga xos xususiyati suvni tejash, texnik muammolar bilan birga iqtisodiy va tashkiliy muammolami ham yechishdan iborat. Shuningdek, suvni tejash bilan bog'liq iqtisodiy choralar nafaqat davlat tomonidan olinadigan daromadlarni yo'naltirishga va xarajatlarni qoplashga, balki suvdan foydalanuvchilarda suvga bo'lgan yangicha munosabatni shakllantirishga, azaliy ehtiyotkorona munosabatlarni tiklash, cheklangan suv resurslaridan foydalanishni iqtisodiy rag'batlan- tirishga qaratilgan.

Sug'orish ishlarini rivojlantirish, yangi yerlami o'zlashtirish, sug'ori- ladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash va boshqa meliorativ tadbirlar dehqonchilikning madaniy saviyasini belgilab beradi, qishloq xo'jaligini iqtisodiy rivojlantirishning asosiy omili bo'ladi.

O'zbekiston Respublikasi hududida erroziyaning barcha turlari, jumladan, tuproqni suv va irrigatsiya erroziyasi, yemiruvchi sel oqimlari va shamol erroziyasi hamda o'simliklaiga shamolning zararli ta’siri kabilar mavjud. Bu jarayonlar joyning iqlimi va relyef sharoitlariga bevosita bog'liq.

O'zbekistonda suv boyligining 92 foizi qishloq xo'jaligida sug'orish ishlariga sarf qilinadi. Respublikada 53 ta suv ombori ekspluatatsiya qilinmoqda, daryo suvlarini olish uchun 23 ta to'g'on, 180 ta sel to'suvchi omborlar qurilgan. Bu masshtabda sug'orish ishlarining rivojlanishi Orol muammosini yuzaga keltirdi, suv tanqisligi vujudga keldi va bu muammo borgan sari keskinlashib bormoqda.

O'zbekistonda 95 foizdan ortiq qishloq xo'jalik mahsuloti sug'oriladigan yerlarda yetishtiriladi va sarflangan har bir so'm mablag' hisobiga 2,5 baravar sof daromad olinadi. Sug'oriladigan yerlarda qishloq

xo'jaligi ishlab chiqarishining rentabelligi ko'pincha suv tanqisligi oqibatida pasayib ketadi.

Sun’iy sug'orishni qo'llash uchun gidrotexnika inshootlari bunyod etishga, sug'orish hamda kollektor-zovur shoxobchalarini qurishga juda katta kapital jamg'arma talab etiladi. Sug'orish uchun o'zlash- tirilgan har 1 gektar yer uchun davlat katta mablag' sarflaydi. Shunga ko'ra yerlarni sug'orish, ayniqsa, O'zbekiston uchun juda katta aha- miyatga ega. Lekin shunga qaramasdan respublikada aholi boshiga to'g'ri keladigan yer maydoni kamayib bormoqda.

Respublikamizda aholi jon boshiga 1,46 gektar foydalanadigan yer maydoni, 0,29 gektar atrofida haydaladigan yer maydoni to'g'ri keladi. Shunga ko'ra sug'oriladigan yerlardagi qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi yuqori rentabellikka erishishi, qilingan xarajatlar tezda ortig'i bilan qoplanib ketishi, hosildorlik surunkasiga ortib borishi va sug'oriladigan yerlar hisobiga olinadigan daromad ko'tarilib borishi lozim.

O'tgan o'n yillikda xo'jaliklararo sug'orish shoxobchalaridan foydalanish uchun qilingan xarajatlar ikki baravariga oshgan, xo'jalik sug'orish shoxobchalari uchun qilingan bu xildagi xarajatlar esa bor- yo'g'i 15 foizni tashkil etgan. O'zbekistonda minglab gektar maydondagi xo'jalik sug'orish shoxobchalari uchun xizmat qilayotganlar soni 1—2 kishiga to'g'ri kelsa, xo'jaliklararo 4—5 kishiga to'g'ri keladi, lekin zamonaviy sug'orish tizimida xo'jalik shoxobchalari fondlarining qiymati, xo'jaliklararo shoxobchalamikiga qaraganda ikki baravar yuqori turadi.

Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar shuni ko'rsatadiki, sug'oriladigan haydalma yerlar sharoitida, sug'orish va mineral o'g'itlar hisobiga ko'riiadigan foydani ilmiy jihatdan asoslangan sug'orish rejimlarini qo'llash va mineral o'g'itlarni o'simliklar mumkin qadar to'liq foydalana oladigan nisbatlarini joriy etish hisobiga oshirish mumkin.

Yer-suv resurslaridan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini oshirish uchun bir qancha tashkiliy, iqtisodiy tadbirlami o'tkazish lozim.

Shular bilan birgalikda iqtisodiy unumdorlikni oshirish maqsadida yerlarning meliorativ holatini tubdan yaxshilashni ta’minlovchi tadbir- larni kompleks amalga oshirishni rivojlantirish juda muhim muammo hisoblanadi.

Qishloq xo‘jaligida suv resurslaridan maqsadli va samarali foydalanishni amalga oshirishda quyidagi muammolar mavjud:

• 
  sug'orish va kollektor-zovur tizimlarining ishchi holatini yetarli darajadi ta’minlanmaganligi;
  

129

9 — Samatov, G‘. A. va boshq.

• 
  suvdan foydalanuvchilarning mas’uliyatsizligi;
  
• 
  sug'oriladigan maydonlami tekislanmaganligi;
  

—qishloq xo'jaligi ekinlarining ilmiy asoslangan sug'orish tartib- lariga rioya qilmaslik;

—sug'orish texnikasi elementlarining tuproqning mexanik tarkibi va maydonning nishabligiga mos emasligi;

• 
  suvning qat’iy hisob-kitobini joriy qilinmaganligi;
  
• 
  sug'orishning zamonaviy texnika va texnologiyalarini qo'llan- masligi;
  

— SFU ishini takomillashtirish va ko'rsatilgan xizmat uchun to'- lovni to'liq ta’minlanmaganligi.

Sug'orish va kollektor-zovur tizimlarini ishchi holatini ta’minlan- maganligi va suvdan foydalanishni noto'g'ri tashkil etish - yerlarning sho'rlanishiga va ekinlar hosildorligi pasayishiga sabab bo'ladi.