A s r lardavom id a insonn ingfao liy a ti ta b ia tdagi o'sim lik lar, hayvonlar, quyosh energiyasi kabi tayyor

1. 
   A s r la r d a v o m id a in s o n n in g f a o liy a ti ta b ia td a g i
   

o'sim lik lar, hayvonlar, quyosh energiyasi kabi tayyor

m ahsulotlarni o ‘zlashtirish bilan bog‘liq b o 'lib kelgan.

Lekin vaqt o ‘tishi bilan inson faqat tayyor m ah su lo t­

larni olishni o ‘zlashtiribgina qolmasdan, tabiatga ta ’sir qilishni ham

o 'rg an d i. Inson yerga ishlov bera boshladi, turli hayvonlarni q o ‘lga

o 'rg atib , k o ‘paytira boshladi, zavod va fabrikalar, gidroelektrostan-

siyalar, tem ir- y o ‘llar va kosmik trassalar qura boshladi. N atijada bir

paytlar o ‘rm on va dengizlar bilan qoplangan ona zam inim izda yan-

gilanishlar paydo b o 'ld i. Akademik V.I. Vernadskiy uning nom ini

noosfera deb atadi.

Noosferani yaratish bilan birgalikda inson materiya turlari va

xossalaridan ham foydalandi. Lekin bu jarayonning turli bosqichlarida

m ateriyaning har bir kategoriyasi bir xilda o ‘zlashtirilmadi. Dastlabki

bosqichda m oddani o ‘zlashtirishga ko‘proq e'tibor qaratilgan b o ‘lsa,

keyinchalik energiyani o ‘zlashtirishga va, nihoyat, axborotni o ‘zlash-

tirishga imtiyoz berildi.

F a n d a , y a ’ni ta b ia tn i o 'r g a n is h , u to ‘g ‘risid ag i b ilim la m i

to 'p la s h va u m u m lash tirish d a m ateriyaning m a ’lum b ir turining

rivojlanishi bilan b o g 'liq davrlar borligi m a ’lum. Shu sababli n o o -

sferan in g u ch ta tash k il etu v ch ilarin i ajratib k o 'rsatish m um kin

boMadi. Bular:

^ texnos/era,

^ ergosfera,

^ infosfera.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Texnosferaning paydo b o ‘lishi m oddani o'rganish bilan, ergo-

sferaning paydo bo'lishi energiyani o'rganish bilan bog'liq b o ‘Isa,

infosferaning paydo bo'lishi axborotni o'rganish bilan bog‘liqdir.

Texnosfera va ergosferani o'rganish kimyo, fizika, m atem atika va

boshqa fanlar orqali amalga oshiriladi.

Insoniyatning tabiatni o'zlashtirish borasidagi tajriba va bilim lam i

to'plashi axborotni o'zlashtirish bilan birgalikda kechadi. Aynan shu

jarayon infosferaning paydo bo'lishiga olib keldi. Demak, infosferaning

paydo b o ‘lishi axborotni o'rganish bilan bog‘liq ekan.

«Axborot» so‘zi lotincha informatio so‘zidan olingan b o ‘lib, tu ­

shuntirish, biror narsani bayon qilish yoki biror narsa yoxud hodisa

haqidagi m a ’lumot m a’nosini anglatadi.

Inson yashaydigan dunyo turli moddiy va nomoddiy obyektlar,

shuningdek, ular o ‘rtasidagi o ‘zaro aloqa va o 'zaro ta ’sirlardan, ya’ni

jarayonlardan tashkil topgan. Sezgi a ’zolari, turli asboblar va hokazolar

yordamida qayd etiladigan tashqi dunyo dalillari m a’lum otlar deb

ataladi. M a’lum otlar aniq vazifalami hal etishda zarur va foydali deb

topilsa, axborotga aylanadi. Demak, m a’lumotlarga u yoki bu sabablaiga

ko'ra foydalanilmayotgan yoxud texnik vositalarda qayta ishlanayotgan,

saqlanayotgan, uzatilayotgan belgilar yo yozib olingan kuzatuvlar

sifatida qarash mumkin. Agar bu m a’lumotlardan biror narsa to ‘g‘risidagi

mavhumlikni kam darajaga keltirish uchun foydalanish imkoniyati

tug‘ilsa, m a’lum otlar axborotga aylanadi. Demak, amaliyotda foydali

d e b to p ilg a n , y a ’n i f o y d a la n u v c h in in g b ilim in i o s h ir g a n

m a’lumotlam igina axborot deb atasa bo'ladi.

Masalan, qog'ozga telefon raqamlarini m a’lum tartibda yozib,

birovga ko'rsatsangiz, u buni biror axborot bermaydigan m a’lumot

sifatida qabul qiladi. Biroq har bir telefon raqami qarshisiga muayyan

korxona yoki tashkilot nomi, uning faoliyat turi yozib qo'yilsa,

awalgi m a’lum ot axborotga aylanadi.

M a’lum vazifalami hal etish natijasida yangi m a’lumotlar —bilimlar,

y a’ni tizimlashtirilgan haqqoniy yoki sinovdan o'tgan xabarlar paydo

bo'ladi. U lar qonunlar, nazariyalar hamda tasaw u r va qarashlam ing

boshqa majmuyi sifatida umumlashgan bo'lgan. Keyinchalik bu bilimlar

o'zga vazifalami hal etish yoki oldingisini aniqlashtirish uchun zarur

bo'lgan m a’lum otlar tarkibiga kiradi.

Inson o ‘z hayotida tug'ilgan kunidan (ta’bir joiz bo'lsa, hatto ona

qormda dastlab paydo bo'lgan kundan) boshlab doimo m a ’lumotlar

bilan ish k o'radi. Ularni o'zining sezgi a’zolari orqali qabul qiladi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Kundalik turm ushda axborot deganda atrof-m uhitdan (tabiatdan

yoki jamiyatdan) sezgi a ’zolari orqali qabul qilib, anglab olinadigan

h ar qanday m a’lumot tushuniladi. Tabiatni kuzata turib, insonlar

bilan muloqotda bo'lib, kitob va gazeta o ‘qib, televizion ko'rsatuv-

lam i ко ‘rib axborot olamiz. Matem atik olim axborotni yanada kengroq

tushunadi. U axborot qatoriga fikr yuritish orqali xulosa chiqarish

natijasida hosil bo'lgan bilimlami ham kiritadi. Boshqa soha xodimlari

ham axborotni o'zlaricha talqin etadilar. Shunday qilib, turli sohalarda

axborot tu rlich a tu sh u n ilar ekan. Lekin axborotlarning um um iy

tomonlari ham borki, bu ulaming beshta m uhim xossaga ega bo'lishidir.

Bular axborotni yaratish, qabul qilish, saqlash, ishlov berish va

uzatish xossalaridir.

A x b o ro td an fo y d alan ish im k o n iy ati va sam arad o rlig i u n in g

reprezentativligi, mazmundorligi, yetarliligi, aktualligi, o ‘z vaqtidaligi,

aniqligi, ishonarliligi, barqarorligi kabi asosiy iste'mol sifat k o ‘rsat-

kichlari bilan bog'liqdir. Chunonchi:

a) axborotning reprezentativligi — obyekt xususiyatini adekvat

ifoda etish maqsadida uni to ‘g ‘ri tanlash va shakllantirish bilan

bo g ‘liqdir;

b) axborotning mazmundorligi — semantik (mazmuniy) hajmini

ifoda etadi;

d) axborotning yetarliligi (to‘laligi) — qaror qabul qilish uchun

m inim al, lekin yetarli tarkibga (k o 'rsatk ich lar jam lam asiga) ega

ekanligini bildiradi. T o ‘g ‘ri q aro r qabul qilish u chun yetarli b o 'lm a-

gan, shuningdek, ortiqcha b o 'lg an axborot ham foydalanuvchi qabul

qilgan qarorlar samaradorligini kamaytiradi;

e) axborotning aktualligi — ax b o ro td an fo y d alan ish vaq tid a

uning boshqarish u ch u n qim m atliligi saqlanib qolishi b ilan belgi­

lanadi va xususiyatlari o 'zg arish i dinam ikasi h am d a ushbu axborot

paydo b o ig a n v aqtdan b u y o n o 'tg a n vaqt oralig'iga b o g 'liq b o ‘la-

di;

f) axborotning o ‘z vaqtidaligi — uning aw ald an belgilab qo'yilgan

vazifani hal etish vaqti b ilan kelishilgan vaqtdan kechikm asdan

olinganligini bildiradi;

g) axborotning aniqligi — olinayotgan axborotning obyekt, jar a ­

yon, hodisa va hokazolam ing real holatiga yaqinligi darajasi bilan

belgilanadi;

h) axborotning ishonarliligi — axborotning real mavjud obyekt-

lam i zarur aniqlik bilan ifoda etish xususiyati bilan belgilanadi;

www.ziyouz.com kutubxonasi

i) axborotning barqarorligi — axborotning asos qilib olingan

m a ’lu m o tlar aniqligini buzm asd an o 'zg arish larg a ta ’sir qilishga

qodirligini aks ettiradi.

Axborotga ishlov berish texnologiyalari bugungi kunda hayotimiz-

ning hamma sohalarini qamrab olgan. Informatikaning asosiy resursi —

axborotdir.

Azaldan axborot deganda atrof-m uhit obyektlari va hodisalari,

ulaming o ‘lchamlari, xususiyatlari va holatlari to ‘g‘risidagi m a’lum ot­

lar tushuniladi. Keng m a’noda axborot — insonlar o ‘rtasida m a’lumot

ayirboshlash, odamlar va sun’iy qurilmalar o ‘rtasida signal ayirbosh-

lashni ifoda etadigan umummilliy tushunchadir.

M a’lumki, jamiyat rivojlangani sari iqtisodiyot, fan, texnika,

texnologiya, madaniyat, san’at, tibbiyot kabilaming turli masalalari

haqidagi mavjud m a’lumotlar, axborot zaxiralaridan foydalanishni

tashkil etish intellektual va iqtisodiy hayotga tobora k o 'p ro q ta ’sir

ko'rsatadi. Demak, axboriy jarayonlar k o ‘p qirrali jarayon ekanligi

ayon bo'lm oqda.

2

Axborotlashtirishning konseptual asoslari, dasturiy

shakllari va ilmiy-metodik asoslari

Zamonaviy jam iyatda inso n n in g ishlab chiqarish fa­

oliyati um um lashgan ishlab ch iq arish (U lC h ) doirasida

kechm oqda. U lC h b ir-b iri b ilan uzviy b o g 'liq fizik

(moddiy) ham da ax b oriy-m antiqiy qism lardan iborat.

I sh lab c h iq a r is h n in g a x b o r iy - m a n tiq iy q ism ig a z o ‘r b e rg a n

m am lak atlar yuqori ish u n u m d o rlig i va zam onaviy, xaridorgir

m ah su lo tlar ishlab chiqarishga erishganliklari m a’lum. Axboriy-

m an tiq iy ishlab ch iq arish (A M IC h ) resurslari asosini axborot,

m eh n at vositalarini esa hisoblash texnikasi, uning dasturiy ta ’m i-

noti, axborot texnologiyalari va b o sh q alar tashkil qiladi. M ehnat

vositalari h am da aqliy m eh n atn i sarf qiluvchi, tajriba va bilimga ega

in so n lar A M IC h n in g ishlab ch iq arish ku ch larin i tashkil qiladi.

A M IC h n in g m ahsuloti abstrakt obyekt (axborot, m odel) iste'mol

p red m eti sifatida namoyon b o ‘lm oqda.

Ishlab chiqarish doirasidagi XX asrda yuz bergan o ‘zgarishlar

A M IChning paydo bo'lishi va ahamiyati oshib borishi bilan bog'liqdir.

B in o b a r in , U lC h n in g u m u m a n u n u m d o r lig in in g o s h is h i

avtomatlashtirish, shu ju m lad an A M ICh n i avtomatlashtirish bilan

www.ziyouz.com kutubxonasi

bog'liq, deb qaralishi zarur. Shu bois m eh n at unumdorligi k o ‘p

jih atd an informatikaga bog'liqdir.

Hisoblash texnikasi va aloqa vositalarining keng rivojlanishi axborotni

ilgari xayolga ham keltirish m umkin b o 'lm ag an hajm va tezkorlikda

yig‘ish, saqlash, qayta ishlash hamda uzatish, ya’ni avtomatlashtiril­

gan holda ishlov berish imkoniyatini yaratdi. Axborot texnologiyalari

tufayli insonning faoliyati, uning kundalik m uloqot sohasi dunyo

sivilizatsiyasi ishlab chiqqan tajriba, bilim va m a’naviy qadriyatlarni

jalb etish hisobiga chindan ham behad kengaymoqda. Bu esa, o ‘z

navbatida, jam iyatning yuqori darajada axborotlashgan b o ‘lishini talab

etadi.

A xborotlashgan jam iy at h aq id a o lim lar tu rlich a fikr y u ritad i-

lar. M asalan, y apon olim lari fikricha, axborotlashgan jam iy atd a

kom p y u terlash tirish jaray o n i odam larga ish o n ch li axborot m anbayi-

d an foydalanish, ishlab ch iq arish va ijtim oiy sohalarda axborotni

qayta ishlashni yuqori darajada av to m atlash tirish n i ta ’m inlash im -

kon in i beradi. Jam iyatni rivojlantirishda esa h arakatlantiruvchi kuch

m oddiy m ahsulot emas, balki axborot ishlab ch iq arish b o ‘lm og‘i

lozim .

Axborotlashgan jam iyatda nafaqat ishlab chiqarish, balki butun

turm ush tarzi, qadriyatlar tizimi ham o'zgaradi. Barcha harakatlar

tovarlam i ishlab chiqarish va iste'mol etishga yo‘naltirilgan sanoat

jamiyatiga nisbatan axborotlashgan jam iyatdan farqli ravishda, bilimlar

ishlab chiqariladi va iste’mol etiladi. Bu hoi aqliy m ehnat ulushi

oshishiga olib keladi. insondan ijodiyotga qobiliyat talab etiladi, bilimlaiga

ehtiyoj oshadi.

Axborotlashgan jam iy atn in g m oddiy va texnologik negizini k o m ­

p y u ter texnikasi va k o m p y u ter tarm o q lari, axborot texnologiya­

lari, telekom m unikatsiya aloqalari asosidagi tu rli xil tizim lar tashkil

etad i.

Axborotlashgan jamiyat — jam iyatning k o ‘pchilik a ’zolari axbo­

rot, ayniqsa, uning oliy shakli bo'lm ish bilimlami ishlab chiqarish,

saqlash, qayta ishlash va amalga oshirish bilan band b o ‘lgan jamiyat.

Axborotlashgan jamiyatga o ‘tishda kompyuter va telekommunikatsiya

axborot texnologiyalari negizida yangi axborotni qayta ishlash sanoati

yuzaga keladi.

Hozirgi paytda u yoki bu mamlakat XXI asrda munosib o ‘rin

egallashi va boshqa m am lakatlar bilan iqtisodiy musobaqada teng

qatnashishi uchun o ‘z iqtisodiy tuzilishi, ustuvor jihatlari, boylikwww.ziyouz.com kutubxonasi

lari, institutlarini qayta qurishi va sanoatini axborot tizimlari talablariga

moslashtirishi kerakligi ravshan bo'lmoqda.

Bizning respublikamiz ham mustaqillik tufayli axborotlashgan

jam iyat to m o n kirib bormoqda. Bu masala mamlakat Prezidenti va

Respublika hukumatining diqqat markazida birinchi masalalar qatorida

turibdi.

K ibernetika h am da inform atika sohasida ilm iy -tad q iq o t ishlarini

olib borish va xalq x o ‘jaligiga joriy etish m aqsadida 1956-yilda

akadem ik M.T. O 'rozboyev tashabbusi bilan O 'zb ek isto n F an lar

akademiyasi tark ib id a, V.I. Romanovskiy nom li M atem atika in sti-

tu ti qoshida Hisoblash texnikasi b o 'lim i ochildi. 1966-yilda M ark a­

ziy Osiyo m intaqasida O 'zb ek isto n Respublikasi Fan lar ak ad em i­

yasi tarkibida hisoblash markazi b o 'lg an K ibernetika institu ti, 1978-

yilda esa uning asosida Kibernetika ilmiy-ishlab chiqarish birlashmasi

tashkil etildi.

Davlat tom onidan tartibga solishning muhimligi va respublikada

axborotlashtirish jarayonini tezlashtirish zaruriyatini hisobga olib,

O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1992-yil 8-dekabr

qarori bilan Fan va texnika bo'yicha Davlat Q o'm itasi (FTD Q )

qoshida Axborotlashtirish bo'yicha bosh boshqarma (Boshaxbor) tuzildi.

M azk u r q aro rd a belgilab berilgan asosiy vazifa va faoliyat

yo'nalishlari doirasida O 'zR FTD Q tashabbusi bilan axborotlashti­

rish jaray o n in i rivojlantirishga y o 'n altirilg an b ir q ato r q o n u n lar

qabul qilindi. Axborotlashtirish haqidagi (1993-yil, may), EH M va

m a’lumotlar bazasi uchun dasturlarni huquqiy muhofazalash haqidagi

(1994-yil, may) q o n u n lar shular jum lasidandir.

Vazirlar Mahkamasi Axborotlashtirish haqidagi Q onun talablarini

bajara borib, 1994-yil dekabrda O'zbekiston Respublikasini axborot­

lashtirish konsepsiyasini m a’qulladi. Ushbu konsepsiyaning asosiy

maqsadi va unda qo'yilgan masalalar quyidagilardan iboratdir:

• milliy axborot-hisoblash to 'rin i yaratish;

• axborotlarga tovar sifatida yondashishning iqtisodiy, huquqiy va

m e’yoriy hujjatlarini yuritish;

• axborotlami qayta ishlashning jah o n standartlariga rioya qilish;

• informatika industriyasini mujassamlashtirish va rivojlantirish;

• axborotlar texnologiyasi sohasidagi fundamental tadqiqotlarni

rag'batlantirish va qo'llab-quw atlash;

• informatika vositalaridan foydalanuvchilami tayyorlash tizim ini

muvofiqlashtirish.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Konsepsiyaning asosiy qoidalari hisobga olingan « 0 ‘zbekiston

Respublikasining axborotlashtirish dasturi» ishlab chiqildi. U uch

maqsadli dastum i o 'z ichiga oladi:

a) milliy axborot-hisoblash tarm og'i;

b) EH M ni m atem atik va dasturiy ta ’minlash;

d) shaxsiy kompyuter.

Mazkur dasturda vazirlik va idora axborot tarmoqlari, Milliy axborot-

hisoblash tarm o g 'in i yaratish, k o m pyuter va hisoblash texnikasi

vositalarini ishlab chiqarishni tashkil etish, yangi axborot texnologi­

yalari sohasida kadriar tayyorlashni takomillashtirish, hujjatlashtirish-

ning m e'y o riy -uslubiy h am da huquqiy tizimini yaratish va boshqalar

joy olgan.

0 ‘zbekiston axborot texnologiyalarini tatbiq etish va rivojlantirish

u ch u n talay intellektual imkoniyat va axborot zaxiralariga ega. Fanlar

akademiyasi, oliy va o ‘rta maxsus o ‘quv yurtlari, ishlab chiqarish va

firmalarda kom pyuter texnikasi, aloqa, dasturiy va axborot ta ’m inoti,

axborot tizimlari b o 'y ich a malakali xodimlar ishlamoqda.

Xalq xo‘jaligining ushbu yo‘nalishida O'zbekiston Respublikasi ham

yuqorida belgilab berilgan tamoyillami amalga oshirar ekan, axborot­

lashgan jamiyat sari shahdam qadamlar bilan bormoqda.

Buning yorqin dalili sifatida 1997-yil 29-avgustda qabul qilingan

«Kadriar tayyorlash milliy dasturi»ni, ikkinchi chaqiriq O'zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisining V sessiyasida Prezident I.A. Karimov

ko'targan masalalar yuzasidan Vazirlar Mahkamasining 2001-yil 23-

mayda qabul qilingan «2001—2005-yillarda kom pyuter va axborot

tex n o lo g iy alarin i riv o jlan tirish , « I n te r n e ttin g xalq aro ax b o ro t

tizimlariga keng kirib borishini ta ’minlash dasturini ishlab chiqishni

tashkil etish chora-tadbirlari to ‘g‘risida»gi Q arorini va 2001-yilning

may oyida respublikamizda birinchi m arta o'tkazilgan In tern et festi-

valini aytib o 'tish mumkin.

Mazkur qarorni bajarish maqsadida ko'plab ishlar amalga oshirildi

va yana b ir qato r ishlami amalga oshirish rejalashtirilgan.

XXI asrda oliy va o 'rta maxsus o 'quv yurtlarining bitiruvchilari

yangi sharoitlarga ijodiy va kasbiy yondashishga tayyorlangan b o ‘lish-

lari lozim. Shu sababli respubhkamizda ta ’lim sohasida ham , boshqa

sohalardagi kabi, katta o ‘zgarishlar amalga oshirilmoqda.

Iqtisodiy kibem etikani rivojlantirishda akadem ik S.S. G 'u lo m o v

boshchiligidagi b ir guruh olimlar olib borayotgan izlanishlar diqqatga

sazovordir. Z ero akadem ik V.Q. Qobulov aytganidek: «Iqtisodiy

www.ziyouz.com kutubxonasi

kibernetika — mashina texnologiyalariga asoslangan holda ijtimoiy-

iqtisodiy jarayonlarni o ‘rganadigan yangi fanga aylanmoqda».

Axborotlami qayta ishlash, saqlash va uzatish insoniyat taraqqi-

yotining har bir bosqichida turlicha rivojlanib borib, har xil k o 'ri-

nishlarga ega bo'lgan. Eng sodda zamonaviy axborot sistemasigacha

uning paydo bo'lishi, so'ngra m uloqotning paydo bo'lishi uchun

insondan alohida vosita talab qilinmagan. Unga inson miyasining quwati

yetarli hisoblangan. Inson tajribasi va bilimini orttirishda, axborot

almashishda til va nutq vositachi vazifasini bajargan. Ulaming og'zaki

hikoyalarda yig'ilishi, xotirada saqlanishi va avloddan avlodga o 'tib

borishi insonning tabiiy imkoniyatlari tufaylidir. Taraqqiyot bosqich­

lari rivojlangani sari, insoniyatning axborot to'plashi, qayta ishlashi

va uzatishi usuli o'zgarib borgan. Axborotni qabul qilish, qayta ishlash

va uzatish bosqichma-bosqich amalga oshirilgan.

I bosqich — yozuvning paydo bo'lishi, saqlanishi va avloddan

avlodga o'tishi. Yozuv paydo bo'lishi bilan inson qayta ishlash tex-

nologiyasidan birinchi marta q u w at oldi.

II bosqich — XVI asr o 'rtalarid a kitob bosish vositalarning

yaratilishi bilan bog'liq. Bu hodisa m adaniyatning rivojlanishiga olib

keldi. Kitob nashr etish ilm-fanning rivojlanishi bilan birga, soha

bilimlarining ham jadal rivojlanishiga olib keldi. M ehnat jarayonida,

dastgohlarda, mashinalarda ishlash orqali orttirilgan bilimlar yangi

fikrlash manbayi va ilmiy yo'nalishlarga tatbiq etildi.

III bosqich — XIX asr oxirlari. Elektr energiyasi paydo bo'lishi

bilan birga telefon, telegraf, radio orqali k o'p miqdordagi axborot-

lam i uzatish va qabul qilish imkoniyati yaratildi.

IV bosqich — axborot revolyutsiyasi sodir bo'lishi bilan xarak­

terlanadi. Bu bosqichning boshlanishi XX asming 40-yillariga, ya’n i

universal EH M lam ing yaratilishi davriga to 'g 'ri keldi. 70-yillarda

axborot texnologiyasining yadrosi b o 'lg an mikrotexnologiya va shaxsiy

k o m p y u te r la r y a r a tild i. H is o b la s h tex n ik a s in in g r iv o jla n is h i

evolyutsiyasida mikroprotsessor yo'nalishi paydo bo'ldi.

V bosqich — XX asr oxiri. Boshqarish tizimlarini osonlashtirish

maqsadida axborot texnologiyalari qayta ishlandi. Axborotlami m az-

munli qayta ishlash negizida bizga boshqaruv tizimini o'rganish im -

koniyatini beradigan algoritm va modellar bor. Kompyuterlaming

paydo bo'lishi insoniyatning ulkan yutug'i hisoblanadi. Kompyuter

axborotni xotirasida yig'ib, uni tez qayta ishlash imkoniyatiga ega,

lekin axborotni qayta ishlashdan m aqsad nima ekanligini bilmaydi

3

Axborotlami qayta ishlash, saqlash va uzatish insoniyat taraqqi-

yotining har bir bosqichida turlicha rivojlanib borib, har xil k o 'ri-

nishlarga ega bo'lgan. Eng sodda zamonaviy axborot sistemasigacha

uning paydo bo'lishi, so'ngra m uloqotning paydo bo'lishi uchun

insondan alohida vosita talab qilinmagan. Unga inson miyasining quwati

yetarli hisoblangan. Inson tajribasi va bilimini orttirishda, axborot

almashishda til va nutq vositachi vazifasini bajargan. Ulaming og'zaki

hikoyalarda yig'ilishi, xotirada saqlanishi va avloddan avlodga o 'tib

borishi insonning tabiiy imkoniyatlari tufaylidir. Taraqqiyot bosqich­

lari rivojlangani sari, insoniyatning axborot to'plashi, qayta ishlashi

va uzatishi usuli o'zgarib borgan. Axborotni qabul qilish, qayta ishlash

va uzatish bosqichma-bosqich amalga oshirilgan.

I bosqich — yozuvning paydo bo'lishi, saqlanishi va avloddan

avlodga o'tishi. Yozuv paydo bo'lishi bilan inson qayta ishlash tex-

nologiyasidan birinchi marta q u w at oldi.

II bosqich — XVI asr o 'rtalarid a kitob bosish vositalarning

yaratilishi bilan bog'liq. Bu hodisa m adaniyatning rivojlanishiga olib

keldi. Kitob nashr etish ilm-fanning rivojlanishi bilan birga, soha

bilimlarining ham jadal rivojlanishiga olib keldi. M ehnat jarayonida,

dastgohlarda, mashinalarda ishlash orqali orttirilgan bilimlar yangi

fikrlash manbayi va ilmiy yo'nalishlarga tatbiq etildi.

III bosqich — XIX asr oxirlari. Elektr energiyasi paydo bo'lishi

bilan birga telefon, telegraf, radio orqali k o'p miqdordagi axborot-

lam i uzatish va qabul qilish imkoniyati yaratildi.

IV bosqich — axborot revolyutsiyasi sodir bo'lishi bilan xarak­

terlanadi. Bu bosqichning boshlanishi XX asming 40-yillariga, ya’n i

universal EH M lam ing yaratilishi davriga to 'g 'ri keldi. 70-yillarda

axborot texnologiyasining yadrosi b o 'lg an mikrotexnologiya va shaxsiy

k o m p y u te r la r y a r a tild i. H is o b la s h tex n ik a s in in g r iv o jla n is h i

evolyutsiyasida mikroprotsessor yo'nalishi paydo bo'ldi.

V bosqich — XX asr oxiri. Boshqarish tizimlarini osonlashtirish

maqsadida axborot texnologiyalari qayta ishlandi. Axborotlami m az-

munli qayta ishlash negizida bizga boshqaruv tizimini o'rganish im -

koniyatini beradigan algoritm va modellar bor. Kompyuterlaming

paydo bo'lishi insoniyatning ulkan yutug'i hisoblanadi. Kompyuter

axborotni xotirasida yig'ib, uni tez qayta ishlash imkoniyatiga ega,

lekin axborotni qayta ishlashdan m aqsad nima ekanligini bilmaydi.

4

Modellashtirish - bilish ob`ektlari (fizik hodisa va jarayonlar) ni ularning modellari yordamida tadqiq, qilish mavjud predmet va hodisalarning modellarini yasash va o`rganishdir. 
Modellash uslubidan hozirgi zamon fanida keng foydalanilmoqda. U ilmiy tadqiqot jarayonini yengillashtiradi, ba`zi hollarda esa murakkab ob`ektlarni o`rganishning yagona vositasiga aylanadi. Mavhum ob`ekt, olisda joylashgan ob`ektlar, juda kichik hajmdagi ob`ektlarni o`rganishda modellashtirishning ahamiyati katta. Modellashtirish uslubidan fizika, astronomiya, biologiya, iqtisod fanlarida ob`ektning faqat ma`lum xususiyat va munosabatlarini aniqlashda ham foydalaniladi.
Modellarni tanlash vositalariga qarab uni uch guruhga ajratish mumkin. Bular abstrakt, fizikva biologik guruhlar.
Abstrakt modellar qatoriga. matematik, matematik-mantiqiy va shu kabi modellar kiradi. Fizik modellar qatoriga kichiklashtirilgan maketlar, turli asbob va qurilmalar, trenajyorlar va shu kabilar kiritiladi.
Modellarning mazmuni bilan qisqacha tanishib chiqamiz.
1. Fizik model. Tekshirilayotgan jarayonning tabiati va geometrik tuzilishi asl nusxadagidek, ammo undan miqdor (o`lchami, tezligi, ko`lami) jixatidan farq qiladigan modellar, masalan, samolyot, kema, avtomobil, poyezd, GES va boshqalarning modellari fizik modelga misol bo`ladi.
2. Matematik modellar tirik organizmlarning tuzilishi, o`zaro aloqasi, vazifasiga oid qonuniyatlarning matematik va mantiqiy-matematik tavsifidan iborat bo`lib, tajriba ma`lumotlariga ko`ra yoki mantiqiy asosda tuziladi, so`ngra tajriba yo`li bilan tekshirib ko`riladi.
Biologik hodisalarning matematik modellarini kompyuterda o`rganish tekshirilayotgan biologik jarayonning o`zgarish xarakterini oldindan bilish imkonini beradi. Shuni ta`kidlash kerakki, bunday jarayonlarni tajriba yo`li bilan tashkil qilish va o`tkazish ba`zan juda qiyin kechadi. Matematik va matematik-mantiqiy modelning yaratilishi, takomillashishi va ulardan foydalanish matematik hamda nazariy biologiyaning rivojlanishiga qulay sharoit tug`diradi.
3. Biologik model turli tirik ob`ektlar va ularning qismlari - molekula, hujayra, organizm va shu kabilarga xos biologik tuzilish, funksia va jarayonlarni modellashda qo`llaniladi. Biologiyada, asosan, uch xil modeldan foydalaniladi. Ular biologik, fizik va matematik modellardir.
Biologik model - odam va hayvonlarda uchraydigan ma`lum bir holat yoki kasallikni laboratoriyada hayvonlarda sinab ko`rish imkonini beradi. Bunda shu holat yoki kasallikning kelib chiqish mexanizmi, kechishi, oqibati kabilar tajriba asosida o`rganiladi. Biologik modelda har xil usullar: genetik apparatga ta`sir qilish, mikroblar yuqtirish, ba`zi organlarni olib tashlash yoki ular faoliyati mahsuli bo`lgan garmonlarni kiritish va bosha usullar qo`llaniladi. Bunday modellarda genetika, fiziologiya, farmokologiya sohasidagi bilimlar tadqiq qilinadi.
4. Fizik-kimyoviy modellar biologik tuzilish, funksiya yoki jarayonlarni fizik yoki kimyoviy vositalar bilan qaytadan hosil qilishdir.
5. Iqtisodiy modellar taxminan XVIII asrdan qo`llanila boshlandi. F.Kenening "Iqtisodiy jadvallar"ida birinchi marta butun ijtimoiy takror ishlab chiqdrish jarayonining shakllanishini ko`rsatishga harakat qilingan.
Iqtisodiy tizimlarning turli faoliyat yo`nalishlarini o`rganish uchun har xil modellardan foydalaniladi. Iqtisodiy taraqqiyotning eng umumiy qonuniyatlari xalq xo`jaligi modellari yordamida tekshiriladi. Turli murakkab ko`rsatkichlar, jumladan, milliy daromad, ish bilan bandlik, iste`mol, jamg`armalar, investitsiya ko`rsatkichlarining dinamikasi va nisbatini tahlil qilish, uni oldindan aytib berish uchun katta iqtisodiy modellar qo`llaniladi. Aniq xo`jalik vaziyatlarini tekshirishda kichik iqtisodiy tizimlardan, murakkab iqtisodiy tizimlarni tekshirishda, asosan, matematik modellardan foydalaniladi.

5