A s o s L a r I toshkent irrigatsiya va qishloq xo‘jaligini

Borliq va mavjudlik. 
Atrofimizdagi odam, olam, tabiat, jam i­
yat, tafakkur, g‘oyalar, o‘y-xayollarimiz barchasi birday mavjud- 
dir, ular turli tarzda va shakllarda namoyon bo‘lib, hammasi 
mavjudlik belgisi ostida umumlashib, borliq tushunchasiga kiradi.
96

---

Materialistik mazmundagi borliq tushunchasi ta’rifiga faqat 
obyektiv real olam, ongdan tashqaridagi, unga bog‘liq bo‘lmagan 
jismoniy mohiyatga ega bo‘lgan narsalargina kiritiladi. Borliqning 
ideal, virtual, potensial, abstrakt, ma’naviy shakllari bu ta’rifdan 
tashqarida qoladi.
Aslida esa, borliq kategoriyasi umumiy abstraksiya bo‘lib, 
mavjudlik belgisi bilan barcha narsa va hodisalarni o‘ziga qamrab 
oluvchi o‘ta keng tushunchadir. U o‘ziga nafaqat obyektiv real- 
likni, balki subyektiv reallikni ham qamrab oladi.
Borliq mavjudlik va reallik tushunchalariga qaraganda ham 
kengroq tushunchadir. Mavjudlik — borliqning hozirgi paytda 
namoyon bo‘lib turgan qismi bo‘lib, o‘tgan va mavjud bo‘ladigan 
narsa va hodisalar ham borliq tushunchasiga kiradi. Reallik esa, 
mavjudlikning hammaga ayon bo‘lgan, ular tomonidan tan olin­
gan qismi. Borliq o‘ziga reallikni ham, mavjudlikni ham qamrab 
oladi. A n’anaviy falsafiy qarashlarda borliqning uchta sohasi ajra- 
tib ko‘rsatiladi. Ularga: tabiat borlig‘i, jamiyat borlig‘i, ong borlig‘i 
kiradi. Bular uchun eng umumiy belgi, ularning mavjudligidir.
Shuningdek, falsafiy adabiyotlarda tabiat borlig‘i va jamiyat 
borlig‘ining quyidagi shakllari ham farqlanadi. Tabiat borlig'i 
odatda tabiatdagi narsalar (jismlar), jarayonlar, holatlar borlig‘i 
sifatida tushuniladi. U ikkiga bo‘linadi: azaliy tabiat borlig‘i (yoki 
tabiiy tabiat borlig‘i, u insondan ilgari va uning ishtirokisiz ham 
mavjud bo‘lgan) va odam mehnati bilan ishlab chiqarilgan narsa­
lar borlig‘i («ikkinchi tabiat» borlig‘i, ya’ni madaniyat). Ikkinchi 
tabiat borlig‘i esa, o‘z navbatida, quyidagi ko'rinishlarda uchraydi:
— inson borlig‘i (insonning narsalar olamidagi borlig‘i va 
odamning o‘ziga xos bo'Igan insoniy borlig‘i);
— m a’naviy borliq (individuallashgan va obyektivlashgan 
ma’naviy borliq);
— sotsial borliq (ayrim odamning tarixiy jarayondagi borlig‘i 
va jamiyat borlig‘i), u ijtimoiy borliq ham deb ataladi.
Keyingi yillarda virtual borliq (lot. virtus — ehtimol tutilgan, 
mumkin bo‘lgan; realis — haqiqiy, mavjud) — zamonaviy texnika 
vositalari va informatsion kommunikatsiyalar yordamida yara- 
tiladigan va insonga olamni o‘ziga xos idrok etish va anglash
97

---

imkonini beradigan sun’iy dunyo shakli haqida ham ko‘plab 
fikrlar bildirilmoqda. Borliqning turli kompyuter modellari 
va elektron borliq uning sinonimlaridir. XX asrning 60-yillari 
oxirida Mayron Kryuger tomonidan «Sun’iy borliq» tushunchasi 
ilmiy muomalaga kiritilgan bo‘lsa, Jaron Lanyer hozirgi kun- 
da keng tarqalgan «vertual borliq» atamasini 1989-yilda ilmiy 
muomalaga kiritgan edi. U 1984-yilda dunyoda birinchi virtual 
borliq firmasini tashkil etdi. Bu atama kompyuterda yaratila- 
digan muhitda olam, borliq shakllari va insonning mavjudligi 
g‘oyasini ifoda etadi.
Virtual borliqni odamlar yaratadi. Shu bois unda mavjud bar­
cha narsalarning manbayi inson ongidir. Binobarin, u obyektiv 
tarzda, ya’ni inson miyasida emas, balki kompyuterda mavjud 
bo‘ladi. Inson tomonidan yaratilganidan keyin u inson ongi- 
dan qat’i nazar yashashda davom etadi, bu ongga har xil ta’sir 
ko‘rsatadi, mazkur ongning mazmuniga — bilimlar, emotsiyalar, 
kayfiyat hamda ongning boshqa unsurlariga qarab, har xil idrok 
etiladi.
Borliqning moddiy shakli materiya o‘ziga barcha jismlarni, 
hodisalarni, jarayonlarni va ularning xususiyatlarini qamrab ola­
di. Bundan tashqari u tafakkurni ham, olamda mavjud bo‘lgan 
barcha aloqadorliklarni va munosabatlarni ham qamrab oluvchi 
umumiy falsafiy tushunchadir. Borliqning moddiy shakliga xos 
umumiylikni axtarishning bir yo‘nalishi moddiy olamning aso- 
sida yotuvchi umumiy mohiyatni axtarish yo‘li bo‘lib, yuqorida 
qayd etganimizdek, substansiyani aniqlash yo‘lidir. Ikkinchi yoi 
esa — moddiy olamning asosiy tarkibiga kiruvchi «qurilish ele- 
mentlarini» — substratni axtarish yo‘li. Uchinchi yo‘l — hamma 
narsaning vujudga keltiruvchi bosh sababchisini, ota moddani, 
ya’ni pramateriyani axtarish yo‘li. Mana shu yo‘l haqida maxsus 
to‘xtab o‘taylik.
Olamning substansiyasini axtarishning bu usuli go‘yoki meva 
iste’mol qilayotgan kishi, uning kelib chiqishini axtarib, dastlab 
daraxtga, so‘ngra uning guliga, bargiga, ko‘chatiga va urug‘iga 
nazar solganidek, atrofimizdagi moddiy olamning o‘zagida dast- 
labki yaratuvchi modda sifatida nima yotishini, ya’ni ilk materi-
98

---

?
yani, azaliy materiyaning «bobokalonini», «pramateriyani» axta­
rish usulidir.
Moddiy olamning asosida yotuvchi umumiy mohiyatni axtarish 
falsafada materiya haqidagi tasaw urlarning maydonga kelishiga 
va rivojlanishiga sababchi bo‘ldi. Materiya tushunchasi moddiy 
unsurga nisbatan ham, atomga nisbatan ham, pramateriyaga nis­
batan ham umumiyroq bo‘lgan tushunchadir. Materiya olamdagi 
barcha moddiy obyektlarni, butun obyektiv reallikni ifoda etuvchi 
eng umumiy tushunchadir. Faylasuflar «Tom ma’nodagi materiya 
faqat flkrning mahsuli va abstraksiyasidir» deb yozishadi. Fay­
lasuflar barcha moddiy obyektlarga xos xususiyatlarni umumiy 
tarzda ifodalash uchun qo‘llaydigan tushuncha materiya deb ata- 
ladi. Demak, materiya moddiy obyektlarga xos eng umumiy tu ­
shuncha, falsafiy kategoriyadir.
Borliqning asosida yotuvchi mohiyatni axtarish tarixi ham fan­
ning uzoq o‘tmishiga borib taqaladi. Masalan, qadimgi Hindis­
ton va Xitoyda, Misr va Bobilda, qadimgi 0 ‘rta Osiyo va Yu- 
nonistonda ba’zi faylasuflar olamning asosida qandaydir modda 
yoki muayyan unsur yotadi, deb hisoblashgan. Ularning ba’zilari 
bu unsurni olov, boshqalari suv yoki havo, ayrimlari esa — tup- 
roqdan iborat deb hisoblashgan. Ba’zi bir falsafiy ta’limotlarda 
esa, olamning asosida — olov, havo, suv va tuproq yotadi, bar­
cha narsalar ana shu to‘rtta unsurning birikishidan hosil bo‘lgan, 
deyilgan.
Olamning asosida yotuvchi substansiyani axtarishning yana bir 
yo‘li narsalarning tarkibidagi bolinm as eng kichik unsurni, ya’ni 
narsalarning tarkibidagi umumiy substrat (lotincha substratum — 
asos m a’nosini anglatadi)ni axtarishdir. Bunday yo‘nalishga man- 
sub oqimlardan biri atomistik oqim hisoblanadi. Masalan, qadim­
gi Yunon faylasuflari Levkipp, Epikur, Demokrit va Lukretsiylar 
narsalarning va butun olamning asosida eng kichik bo‘linmas un- 
surlar atomlar yotadi, ular o‘zlarining shakli, harakatlanishi va 
vaznlari bilan bir-birlaridan farq qiladi, deb hisoblashgan.
Albatta bu ta’riflarni bir yoqlama mutlaqlashtirib tushun- 
maslik lozim. Bu ta’riflarda ko‘proq sezgi a’zolarimizga bevosita 
ta’sir etishi mumkin bo‘lgan reallik nazarda tutilgan. Nimaiki
99

---

mavjud bo'lsa, ularning hammasi birgalikda siz bilan biz man- 
sub bo‘lgan dunyoni ifodalaydi. Ammo tabiat, jamiyat va inson 
tafakkurining asosida yotuvchi va ularni birlashtiruvchi shunday 
bir umumlashtiruvchi tushuncha ham borki, u obyektiv olamning 
mazmunini ifoda etadi. Bunday tushuncha haqidagi tasavvurlar 
butun fan tarixi mobaynida rivojlanib kelgan. Dastlab, bu umum­
lashtiruvchi tushuncha, narsalarning asosida nim a yotadi, degan 
nuqtayi nazardan kelib chiqib, substansiya (lotincha, substantia 
— nimaningdir asosida yotuvchi mohiyat degan ma’noni beradi) 
deb ataldi.
Substansiya — muayyan narsalar, hodisalar, voqealar va jara- 
yonlarning xilma-xil ko‘rinishlari ichki birligini ifoda etuvchi va 
ular orqali namoyon bo‘luvchi mohiyatdir. Olamning asosida bitta 
mohiyat — substansiya yotadi, deb hisoblovchi ta’limotni monizm 
deb atashadi. Faylasuflar substansiya sifatida biror jismni, hodi- 
sani, materiyani, g‘oyani yoki ruhni olishgan. Substansiya sifatida 
moddiy jismlarni, materiyani oluvchilar — materialistik monizm 
tarafdorlari. g‘oyani, ruhni oluvchilar esa — idealistik monizm 
tarafdorlari hisoblanadilar. Shuningdek, olamning asosida ham 
moddiy jism yoki materiya, ham g‘oya yoki ruh yotadi deb hi­
soblovchi faylasuflar dualistlar (dualizm lotincha, dualis — ik- 
kilangan degan tushunchani anglatadi) deb hisoblanadi. Arastu, 
Moniy, R. Dekart va boshqalar dualistlardir. Olamning asosida 
ko‘p substansiyalar yotadi deb hisoblovchilarni esa plyuralizm 
(lotincha pluralis — ko‘pchilik so‘zidan olingan) tarafdorlari deb 
atashadi.
Olamning namoyon bo‘lish shakllari xilma-xildir. Faqat mod­
diy jismlarnigina o‘ziga qamrab oluvchi olamni moddiy olam 
deyishadi. Ayrim kishilar uni jismoniy, ya’ni fizik olam deb 
atashadi. Odamning m a’naviy, ruhiy dunyosini qamrab oluvchi 
olamni ma’naviy olam deyishadi. Aynan shu paytda biz bilan 
birgalikda mavjud bo‘lgan olam aktual olam deyiladi. Kelajakda 
mavjud bo‘lish imkoniyati bor va bo‘lishi mumkin bo‘lgan olam 
potensial olam deyiladi. Masalan, sizning bugungi kundagi ta- 
labaligingiz aktual olamga mansub bo‘lsa, kelajakda mutaxassis 
bo‘lib yetishishingiz esa potensial olamga mansubdir.
100

---

Olamning mavjudligi shubhasiz bo‘lgan va barcha e’tirof etadi- 
gan qismi real olam deyiladi. Kelajakda mavjud bo‘lishi ehtimoli 
bo‘lgan olam virtual olam deb ataladi (virtual so‘zi lotincha virtu- 
alis — ehtimoldagi degan m a’noni beradi). Aniq ma’lum bolgan 
olam konkret olam deyiladi, xayoldagi, tasavvurdagi, idealdagi 
olam obrazi abstrakt olam deyiladi.
Odamning kundalik hayotidagi hammaga ma’lum bo‘lgan, tan 
olingan hayoti real olamga mansub bo‘lsa, uning xayoliy rejalari 
virtual olamga, uning o‘zi va atrofldagilar konkret olamga, ke- 
lajakka yo‘nalgan orzu-umidlari esa abstrakt olamga mansubdir. 
Odam о z rejalarini real olamga asoslanib tuzsa, potensial ola- 
mining konkret reallikka aylanish ehtimolligi oshadi.
Odam olamda boshqalardan ajralib, yakka-yu yagona bo‘lib 
emas, balki ijtimoiy hayot kechiradi va jamoa bolib yashaydi. 
Odamlar jamoasi jamiyatni tashkil etadi. Odamlar jamiyatdagi 
o zaro munosabatlari, faoliyatlari, o‘y-xayollari, ideallari, maqsad 
va maslaklari bilan birgalikda ijtimoiy olamni tashkil etishadi. 
Odamning jamiyatdagi boshqalar bilan birgalikdagi