А. Р. Бобожонов, Қ. Р. Раҳмонов

Ер ҳисобининг турлари. Ер ҳисоби ишлари ўз вазифасига, маз­мунига ва ўтказиш хусусиятига қараб давлат ер кадастри каби асосий бирламчи ва жорий (кундалик) турларга бўлинади. Бу ҳисоб турлари ўзаро боғлиқдир ҳамда ягона ер ҳисоби жа­раёнининг маълум босқичларини ўзларида намоён қилади.
Асосий ер ҳисобининг вазифаларига қуйидагилар киради:
- ҳисоб қилинадиган ҳудуд учун барча мавжуд план-харита материалларини олиш, бир тизимга келтириш ва таҳлил қилиш;
- зарур бўлган бирламчи маълумотлар ва план-харита мате­риалларини олиш мақсадида тасвирга олиш ҳамда кузатув бўйича дала қидирув ишларини ўтказиш;
- ҳисоб қилинадиган барча ерлар ўлчамларини, сифат ҳола­тини, тақсимланиш ва фойдаланиш холатини аниқлаш;
- махсус ер ҳисоби хариталарини тайёрлаш ва матн хужжатларига бирламчи ёзувларни киритиш;
- ер фонди таркибини ер тоифалари, ердан фойдаланувчилар, мулкдорлар ва ер турлари бўйича аниқлаш, ерларни маъ­мурий бирликлар (туман, шаҳар, вилоят, республика) бўйича сифат жиҳати­дан тавсифлаш.
Асосий ер ҳисобини ўтказиш билан боғлиқ бўлган ишлар миқъёсини умумий ҳолатда баҳолаш учун мисол тариқасида қуйидаги маълумотларга мурожаат қиламиз: Республикамиз ягона ер фонди (44410,3 минг га) Қоракалпоғистон Республикаси,12 вилоят, 165 маъмурий туман, 40 дан ортиқ республика ва вилоят аҳамиятидаги ша­ҳарлар бўйича ҳисобга олинади ва тавсифланади. Ердан фойдаланувчилар сони ҳозирги кунга келиб 5 млндан, жум­ладан, қишлоқ хўжалик корхоналари 60 мингдан ошади. Қишлоқ хўжа­лик ерлари ҳисобида, тупроқларнинг механик таркиби бўйича тўлиқ тавсиф берилади, барча қишлоқ хўжалик ерларини баҳолаш ишлари амалга оширилади.
Асосий ер ҳисоби-майдонларини тасвирга олиш ва кузатув, план-хариталар тузиш, майдонларнинг юзаларини ҳисоблаш билан боғлиқ. Ҳисоб қилинаётган ерларнинг миқдори ва сифати тўғрисида тўлиқ маълумотлар олиш юқори малакали му­тахассислар томонидан ўтказилади. У қуйидаги иш босқичларини ўз ичига олади:тайёргарлик, дала қидирув, ҳисоб натижаларини расмийлаштириш.
Тайёргарлик ишлари жараёнида ҳисоб қилинадиган ҳудуддаги барча ерларнинг миқдори ва сифати тўғрисидаги маълумотларни ўз ичига оладиган барча мавжуд материаллар ва хужжатлар тўпла­нади.Тўпланган материалллар ўз моҳиятига қараб гуруҳланади, ер ҳисоби учун яроқлилиги нуқтаи назардан таҳлил қилинади ва ба­ҳоланади. План-харита материаллари ва ички хўжалик ер тузиш ло­йиҳаларининг маълумотлари, ер участкаларига бўлган хуқуқлар­ни руйхатга олиш хужжатлари тўпланади ва ўрганилади. Шундан сўнг олинган материаллар ва маълумотларнинг сифати ва аниқли­гига қараб ҳисоб учун улардан фойдаланиш имкониятлари тўғриси­даги масала ҳал қилинади. Агарда тўпланган материалллар эскир­ган бўлса, улар жойдаги мавжуд ҳолатни тўла ёритилмаса, бундай ҳолатда план-хариталарни таҳрир қилиш ёки янгидан тасвирга олиш ва кузатув бўйича ишлар белгиланади, яъни, янги босқич иш­ларига дастур тузилади.
Дала-қидирув ишлари асосан жойдаги зарурий ер ҳисоби маълумотларини белгилаш бўйича махсус ишларни ўз ичига олади. Буларга асосан: тасвирга олиш, кузатув, мавжуд план-харита материалларини таҳрир қилиш киради.
Дала ишлари ўз ниҳоясига етказилгандан сўнг махсус тад­бирлар: тупроқ таҳлили; ер ҳисоби маълумотларини расмийлашти­риш, майдонларни ўлчаш ва ер участкаларини геодезик тармоқларга боғлаш; махсус ҳисоб-режа хужжатларини тузиш ишлари амалга оширилади. Шундай тарзда олинган маълумотлар белги­ланган тартибда кўриб чиқилади ва тасдиқланади. Шундан сўнггина улар бирламчи маълумотлар сифатида қабул қилинади ва матн хужжатларига тўлиқ ёзилади.
Асосий (бирламчи) ҳисобни ўтказиш пайтида аниқланган ва қайд қилинган маълумотлар вақт ўтиши билан ҳақиқий ҳолатга мос келмай қолиши мумкин. Бундай ҳолатда ер майдонларидан хўжалик фаолияти жараёнида фойдаланиш натижасида улар таркиби­да ва тақсимланишида маълум ўзгаришлар содир бўлади. Маса­лан, сўнгги ўн йилликда давлат ва жамоат мақсадлари учун ўн минглаб гектар ер қишлоқ хўжалик майдонларидан ажратилган. Ер майдонларида турли хил агротехник ва мелиоратив тадбир­ларнинг муваффақиятли олиб борилиши натижасида ер турларининг сифат ҳолати ўзгаради. Хатто томорқа ер участкалари ҳам катта аниқликда ҳисоб ишларини ўтказилиши талаб қилинади. Ер кадастри хужжатларига туширилган бошланғич маълумотлар вақт ўтган сайин эскиради, шунинг учун уларни тизимли тарзда янгилаб туриш зарур бўлади. Бу ишлар жорий ер ҳисоби сифатида амалга оширилади.
Жорий ҳисобнинг вазифасига қуйидагилар киради: биринчи­дан, ерларнинг миқдори, сифати ва тақсимланишида юз берадиган ўзгаришлар тўғрисидаги маълумотларни аниқлаш ва ер ҳисоби хуж­жатларида қайд қилиш; иккинчидан, бирламчи ҳисобда йўл қўйилган хато ва камчиликларни аниқлаш ҳамда ер ҳисоби хужжатларига аниқликлар киритишдир.
Хужжатларда фақатгина қонуний ўзгаришлар қайд қилина­ди. Шунинг учун ҳисобда фақатгина ҳақиқий юз берган ўзгаришлар­ни аниқлаш билан чекланиб қолмасдан, шу билан бирга ушбу ўзга­ришларнинг қонунийлигини ҳам аниқлаш зарур. Жорий ҳисоб ишлари мазмунининг фарқи шундан иборатки, уни ўтказишда асосий ҳисоб ма­териалларидан фойдаланилади ва фақатгина ернинг ҳолати ҳамда фойдаланишдаги ўзгаришларгина қайд қилинади. Бунда жойни қайтадан тасвирга олиш ишлари бажарилмайди ва план-хари­та материаллари тайёрланмайди. Шундай қилиб, жорий ҳисоб асосий ҳисобдан иш ҳажми ва мазмуни бўйича фарқ қилади. Ўз характери бўйича юз берадиган ўзгаришлар қуйидаги турларда бўлиши мум­кин: ер турларининг, жумладан қишлоқ хўжалик ер турларининг трансформацияси (бир турдан иккинчисига ўтиши) натижасида ер турларининг майдонларида; тупроқларнинг сифат холатларида; ер участкасини ажратиб олиш ва бериш натижасида ер­дан фойдаланувчиларнинг алоҳида тоифаларининг ер майдонлари­да; асосий ер тоифалари майдонларида; маъмурий бирликлар худуди­нинг майдонларида.
Асосий ва жорий ер ҳисоблари ўртасида узвий боғлиқлик мавжуд. Биринчиси иккинчисини ўтказишга замин яратади, унинг таъсир доирасини аниқлайди; иккинчиси эса биринчисининг маълумот­ларини талаб даражасида ушлаб туради. Асосий ва жорий ер ҳисоби­да миқдор кўрсаткичлар билан бир қаторда сифат кўрсаткичлари ҳам ёритилади.
Ер ҳисобини тўғри йўлга қўйишда жойни тасвирга олиш катта аҳамият касб этади. Фақатгина тасвирга олиш ва шу асосда олин­ган хариталардан фойдаланиш мамлакат ягона ер фондини мумкин қадар тўғри ҳисоб қилишга имкон беради. Тасвирга олиш материал­лари ердан фойдаланувчилар майдонлари, ер турлари­нинг таркиби тўғрисидаги аниқ ва ишончли маълумотларни олиш имко­нини беради. Бу олинган маълумотлар ерларнинг сифатини ҳисоб қилиш учун ҳам зарурдир.
Тасвирга олиш асосан ер устида, аэрофототасвирга ҳамда фазодаги тасвирга олишга бўлинади. Ҳозирга пайтда аэрофототасвир­га олиш ерларни давлат ҳисобидан тасвирга олишнинг асосий тури бўлиб қолмокда. У мамлакат ягона ер фондини, жумладан ҳар бир ердан фойдаланувчилар ер майдонларининг ҳолати ва фойдаланиш даражаси, ўлчамла­ри, рельефи тўғрисидаги тез ва нисбатан кам харажатли зарурий маълумот­лар олишга имкон беради. Унинг маълумотлари ҳамда ердан фойда­ланишни ҳисобга олиш учун зарур бўлган жойнинг элементлари ер устида тасвирга олишга нисбатан кўпроқ ва аниқроқ ёритила­ди. Масалан, аэрофототасвир материалларида ер турларининг фақат­гина контурларигина эмас, балки экин майдонлари­нинг чегаралари, сув ва шамол эрозияларининг ривожланиш даража­лари ва бошқалар ҳам қайд қилинади. Аэрофототасвир ёрдамида тайёрланган хариталар унча катта бўлмаган ер участкала­рига эга бўлган томорқа ерларини ҳисоб қилишда жуда қимматли­дир. Ушбу материаллар асосида ер ҳисобини бугунги давр талаби даражасида ушлаб туриш мумкин.
Кейинги йилларда ер ҳисобига фа­зодан тасвирга олиш материаллари ҳам кириб келмоқдаки, бу якин истиқболда муҳим хўжалик аҳамиятига эга бўлган тадбирлардан бирига айланиши шак-шубҳасиздир. Негаки, фазодан ер майдонлари­нинг устки қисминигина тасвирга олибгина қолмасдан остки қат­ламлари тўғрисида ҳам ишончли маълумотлар олиш мумкин. Булардан ташқари ер ҳисобида яқин келажакда электрон хариталардан фой­даланиш хам кўзда тутилади.
Ҳисоб маълумотларини олишнинг жуда муҳим усулларидан би­ри-бу кузатувдир. Давлат ер ҳисобида ўтказиладиган кузатув иш­ларининг вазифасига асосан ер турларининг ҳақиқий ҳолатини ва фойдаланишини аниқлаш, шунингдек, уларни қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида мумкин қадар тезкор фойдаланиш имкониятларини аниқлаш киради. Ер кадастри мақсадлари учун ўтказиладиган кузатувлар асосан икки турга бўлинади: махсус ва агрохўжалик. Махсус куза­тувларга тупрок, геоботаник ва мелиоратив кузатувлар киради. Аг­рохужалик кузатувда асосан ҳар бир контур ва ер турининг жой­даги ташқи белгилари ва ҳолати бўйича унинг сифати ҳамда ердан истиқболдаги оқилона фойдаланиш йўллари аниқланади.
Ер майдонларининг тезкор ҳисоби, жум­ладан суғориладиган ерларни йўқлама қилиш ер ҳисобининг таркибий қисми сифатида қабул қилинган.
Ерларни йўқлама қилиш бир вақтнинг ичида ўтказиладиган тадбир бўлиб, унда ҳар қайси хўжалик бўйича қуйидагилар амалга оширилади:
-қишлоқ хўжалик ер турларининг майдони тўғрисида аниқ маълумотлар олиш ва уларни план-харита асосида кўрсатиш;
-тупроқ кузатув хужжатлари асосида қишлоқ хўжалик ер тур­ларининг сифатига тавсиф бериш;
-ер устини текислаш, коллектор-зовур ва суғориш тармоқла­рини қуриш ҳамда реконструкция қилиш учун зарур бўлган майдон­ларни аниқлаш.
Ерларни йўқлама қилиш ишлари натижаларини умумлаштириш ва тасдиқлаш мақсадида вилоят ҳокимияти топширигига биноан туман ва вилоят ҳокимиятлари қошида махсус хайъатлар ташкил қилинади. Вилоят бўйича тузиладиган ҳайъат таркибига қуйидагилар киради:
- қишлоқ ва сув хўжалиги бошқармасининг бошлиғи (ҳайъат раиси);
- сув тармоқларини эксплуатация қилиш бошқармасининг бош­лиғи;
- ҳокимият қошидаги ер ресурсларини ҳудудий бош­қармасини бошлиғи;
- фермер ва деҳқон хўжаликлари уюшмаси раиси;
- статистика бошқармасининг бошлиғи;
-"Ўздаверлойиҳа" институтининг вилоят бўлинмасининг директори ёки бўлим бошлиқлари.
Туманда тузиладиган ҳайъат таркибига қуйидагилар кирити­лади:
- туман қишлоқ ва сув хўжалиги бошқармасининг бошлиғи (ҳайъат раиси)
- туман суғориш тармоқларидан фойдаланиш бўлимининг бошлиғи;
- туман ҳокимиятидаги ер тузиш хизматининг бошлиғи;
-"Ўздаверлойиҳа" институтининг вилоят бўлинмасининг етук мутахассиси.
Ерларни йўқлама қилиш "Ўздаверлойиҳа" институтининг ер ту­зувчи мутахассиси томонидан хўжалик ер-тузувчи инженери, гидро­техниги, хўжалик раҳбарлари ва бошқа мутахассислар билан бирга­ликда бажарилади.
Ерларни йўқлама қилиш асосан1:10000 масштабдаги план-ха­риталар асосида амалга оширилади. Айрим майдонлар учун план-хариталар бўлмаса, улар янгидан тайёрланган ҳолда амалга оширилади.
Суғориладиган ерларни йўқлама қилиш ишлари қуйидаги босқичларда бажарилади:
-тайёргарлик ва ташкилий ишлар;
-дала ишлари;
-майдонларни аниқлаш ва қайдномаларни тузиш;
-расмийлаштириш ва хужжатларни кўпайтириш;
-йўқлама қилиш ишларини кўриб чиқиш.
Тайёргарлик ва ташкилий ишлар даврида ҳар бир хўжалик бў­йича ердан фойдаланиш плани, ер баланси ва бошқа ер тузиш хуж­жатлари танлаб олинади. Дала ишлари давомида суғориладиган май­донларни тўғрилиги аниқланади ва барча ўзгаришлар планга ту­ширилади. Суғориладиган ерларни йўқлама қилиш қайдномаси шу ер­ларнинг ҳар бир хўжалик бўйича тузилишига асосан ер турлари контурларига кўра майдонни ҳисоблаш орқали олинади. Агар олдин хисоблаб чиқилган майдон ўзгармаган бўлса, унинг қайдномасидан фойдаланиб йўқлама қилиш шакллари тўлғазилади. Агар хўжалик майдонининг бир қисми ёки айрим бўлагида тегишли ўзгаришлар бўлган бўлса, бу ўзгаришлар йўқлама қилиш шаклларини тўлғазишда кўрсатиб ўтилади.
Суғориладиган ерларни йўқлама қилиш натижалари ҳар бир хўжалик бўйича 3 нусхада далолатнома тузиш орқали расмийлаштири­лади. Далолатнома ҳайъат раиси, аъзолари, хўжалик раҳбари ва бош агро­номи томонидан имзоланади. Йўқлама қилиш якуни туман буйича ту­ман ҳокимияти ва вилоят ҳокимияти томонидан кўриб чиқилиб махсус қа­рор билан тасдиқланади.
__________________________ 1-илова
(вазирлик, қўмита, идора)
___________________ вилояти
___________________ туманидаги
___________________ хўжалик номи ва унинг ихтисослиги
Суғориладиган ерларни йўқлама қилиш далолатно­маси
1.Туман ҳокимининг қарорига биноан 200_й_____ ________ сонли_____
2.Қуйидаги таркибда ҳайъат тузилади:
туман қишлоқ ва сув хўжалиги бошқармасининг бошлиғи _____________________ (раис)
туман суғориш тармоқларидан фойдаланиш бўлимининг бошлиғи ______________________
туман ер тузиш хизматининг бошлиғи ___________________
лойиҳа бош инженери (ёки етук мутахассис) ________________
хўжалик раҳбари _______________________________________
хўжалик бош агрономи ___________________________________
200___йилдан ______гача бўлган даврда суғориладиган ерлар йўқлама қилинди.
3. Йўқлама қилишда қуйидаги хужжатлардан фойдаланилди:
план-харита асосларидан (литооттиск, масштаби-1:10000) нашр қилинган йили _____________________
тупроқ кузатуви ишлари___________________________
ерларнинг сифатини ҳисоблаш____________________________
4.Суғориладиган ерларни йўқлама қилиш натижалари қуйидаги иловаларда акс эттирилган
1) Суғориладиган ерларни йўқлама қилиш бўйича ер турлари­нинг якуний натижаси;
2) Ер баланси маълумотларини ва суғориладиган ерларни йўқлама қилиш бўйича қиёсий қайдномаси;
3) Қишлоқ хўжалик ер турларининг сифати бўйича тавсифно­маси;
4) Суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолати тавсифномаси;
5) Хўжаликнинг_____________ масштабдаги ердан фойдаланиш плани
Раис ______________________________________________________
(имзо) (Фамилияси, исми шарифи)
Хайъат аъзолари _______________________________________________
(имзо) (Фамилияси, исми шарифи)
______________________________________________
_____________________________________________
______________________________________________

______________ вилояти 200 __ йил ____________ дан

______________ туманидаги Суғориладиган ерларни йўқлама
_________________________ қилиш далолатномасига

2-илова