A qodiriy nomli jizzax davlat pedagogika instituti

2.5.Texnik rasm
Texnik rasm aksonometrik proyeksiya turlaridan biriga asoslanib chiziladi 
va uning qoidalariga toTiq amal qilinadi. Texnik rasm chizishda shaklchilik 
asboblari ishlatilmasdan, narsaning nisbatini ko‘zda aniqlab, chamalab chiziladi. 
Texnik rasm chizishda ko‘pincha izometriya tanlanadi. Shunga ko‘ra qo‘lda, ko‘z 
bilan chamalab izometriya o‘qlarini o‘tkazish uchun yarim aylana chiziladi va uning 
yarmi teng uchga bo‘linadi (10-shakl, a). 1 va 2 nuqtalar 0 bilan tutashtiriladi. Yoki 
0 dan ikki tomonlama beshtadan bo‘lak o‘lchab qo‘yiladi va pastga uchtadan 
bo‘lak qo‘yilib, 1 va 2 nuqta 0 bilan tutashtiriladi (10-shakl, b). 
10-shakl 11-shakl 
Muntazam oltiburchakning texnik rasmini chizish uchun x o‘qqa 
OA=OB, у o‘qqa OC=OD kesmalar o‘lchab qo‘yiladi va C, D lardan x ga 
paraUellar chizilib, ularga Dl=D2 va C3=C4 masofalar o'lchab qo‘yilib, A 
3,1, В va 2, В va 4 nuqtalar o‘zaro tutashtiriladi (11-shakl, a, b). 
12-shakl 
Muntazam 
oltiburchakni 
proyeksiyasisiz 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
chizish 
uchun (12-shakl, a, b, с) x o‘qqa О dan ikki toraonga OK=OL=AK=BL, 
ya’ni ikkitadan bo'lak qo‘yiladi. AK to‘rtga bo‘linib, ОТ masofa у o‘qqa 
ikki tomonlama o'lchab qo‘yiladi. С va D lardan x o‘qqa parallel chizib, К 
va L nuqtalardan у o‘qqa parallel o‘tkazilgan shtrix chiziqlarda 1,2 va 3, 
4 nuqtalar topiladi (12-shakl, b). A va 1, A va 3 nuqtalar hamda В va 2, В va 4 
nuqtalar 
tutashtiriladi 
(12-shakl, 
c). 
Aylanani 
ellips 
ko‘rinishida chizish uchun o‘zaro perpendikulyar AB va CD chiziqlar 
chiziladi va ularning kesishgan chizig'i О dan A va В tomonga beshtadan, 

---

О dan С va D tomonga uchtadan bolak o‘lchab qo‘yiladi. 1 va 2 nuqta D 
bilan tutashtirilib, davomiga lC,=OC, 2A
1
=2A masofalar o‘lchab qo‘yiladi 
va A, A, С
г
С nuqtalar ravon qilib tutashtiriladi. Shu tartibda elhpsning 
qolgan qismlari yasaladi (13-shakl, a). 13-shakl, b, с larda V va W 
tekisliklarda aylanalaming tasvirlanishi ko‘rsatilgan. 
13-shakl 
14-shakl 15-shakl 
Detaining 
texnik 
rasmini 
izometriyada 
chizish 
162-shaklda 
misol 
lariqasida berildi. 

---

16-shakl 
Qiyshiq burchakli dimetriyada texnik rasm chizishda у o‘qini 45° 
burchakda o'tkazish uchun 163-shakl, a dagidek yarim aylana chizilib, 
uning yarmi o'rtasidagi 1 nuqta orqali chiziladi. Aylanani V da o‘z 
kattaligida chizish lozim bo‘lsa, H va W larda bir xil ko'rinish va 
kattalikdagi qisiqroq ellipsda bajariladi. H da chizilishi lozim bo‘lgan 
ellipsni bajarish 15-shakl, b da ko‘rsatilgan. z o‘qqa nisbatan 7° 
burchakda ellipsning kichik o‘qi o‘tkazilib, unga perpendikulyar qilib 
katta o'qi o'tkaziladi. О dan kichik o'qqa bir bo‘lakdan, katta o‘qqa 3 
bo'lakdan bir xil kattalikdagi kesmalar o‘lchab qo‘viladi. 1 va 2 nuqtalar 
О 
bilan 
tutashtirilib, 
ularning 
davomiga 
1C,=0C, 
2A=2A 
masofalar 
o'lchab qo‘yilib, А, А,, С,, С nuqtalar ravon tutashtiriladi. Ellipsning 
qolgan qismlari ham shu usulda yasaladi. 16-shaklda detal texnik 
rasmining frontal dimetriyada chizilishi misol tariqasida berildi. 
Tеxnikaviy rasm chizishda quyidagi hoidalarga amal qilish kеrak: 
1. Tеxnikaviy rasm chizishda aksonomеtrik proеktsiya turlaridan birortasi 
tanlab olinadi va uning qoidalariga amal qilinadi. 
2. Tеxnikaviy rasm chizishda shaklchilik asboblari ishlatmasdan narsaning 
nisbatini ko`zda aniqlab chiziladi, ya'ni ko`z bilan chamalash ustiriladi. 
3. TеxnikABiy rasm chizishda qoqoz knopkalanadi va har tomonga 
aylantirmasdan bir vaznyatda saqlanadi. Rasm chizuvchining qo`li qo`g`oz ustida 
har tomonlama yеngil harakat qilishi kеrak. qalamini uchidai yo`g`oriroq ushlab 
rasm chizishga odatlanlsh kеrak. 
4. Rasm GOCT 2.317-G9 ga binoan aniq formatda bajarilib, ramka chizig`i va 
burchak 
shtamshtari 
chizilishi, 
ya'ni 
rasm 
taxt 
qilinishi 
lozim. 
5. Yozuvlarning hammasi standart shriftlar bilan yoziladi. Tеxnikaviy rasm 
chnznshda chiziqlarga alohida e'tibor bеrish zarur. 
Rasm elsmеntlarnning asosini ajralmas qismi chiziq bo`lnb, uning vazifasi 
turlichadir .Rasm chizishda qalamni bosmasdan, еngil yurgiziladi. Chiziq shakl 

---

qirasi shipi aniqlaydi, jismni fazodan ajratadi, asosny proportsiyalarni bеlgilaydi, 
alohida qismlarga ajratib, hajmni ifoda qiladi. 
Har sanday narsa uch o`lchamga: balandlik, kеnglik va uzunlnkka ega 
bo`lib, hajm va ma'lum bir shakldan iborat. Xajm dеganda prеdmеtning uch 
o`lchamga egaligi va shakl dеganda uning tashqi qiyofasini tushunamnz. Shuiing 
uchun rasm chizishda shaklniig xajmliligini sеzish zarur. Oddiy shakllardan iborat 
narsalarnnng rasmiin chizishdan boshlaboq, odam o`zida fazoviy tasqavur qilish 
sеzgisini o`stirib borishi zapyp. Rasm chizishdan avval narsaning xamma 
tomonlarini sinchiklab ko`rish kеrak. Shundan kеyingina uning rasmini to`gri 
bajarish mumkin. 
Narsaning hajmi unga tushib turgan yorug`lik yordamida yaxshi aniqlanadi. 
Narsalarni idrok qilish va undan nusxa ko`chirib, rasm yaratish yorug`lik va soya 
yordamida bajariladi. Parsa ustiga tushgan yorug`lik uning xaraktеriga qarab har 
xil: eng yorusdan tim soragacha bo`lishi mumkin. Yoruglik manbaiga qarab 
narsadagi soyalar har xil bo`ladi. Agar narsa aylanish sirti (shar, konus,tsilindr va 
shu kabilar) day iborat bo`lsa, u vatstda yoruglnkning parsa yuzasiga tik tushib 
turgan joyn uning yaltirog`i dеyiladi (17-shakl).
17-shakl 
Yaltiroqining qarama-qarshi tomonini narsaning soyasi dеyiladi. Еrurlik sirtga 
urinma bo`lib o`tgan joy(yaltiroqidan to o`z soyasigacha) yarim soya dеyiladi. 
Narsalarning uz soyasi tomoiiga boshka biror narsa yorug`ining aksi tushib tursa, 
ya'ni boshqa narsa o`z yorug`ligi ta'sirini o`tkazsa, bu joyni rеflеks dеyiladi. 
Yorug`lik va soyalarni rasmda to`g`ri tasvirlash uchuy quyidagi pardozlash 
(soyalash) usullaridan foydalanamiz (18- shakl): 
1. Tushеvka - bu usulda soya nuqtalar yordamida nfoda qilinadi (18-shakl, v). 

---

2. Shtrixovka - bunda soyalar to`g`ri chizi?lar bilan ajratiladi. Soyalash asosan 
sirt yasovchilariga parallеl olinadi. Yassi shakllarda koordinata o`qlariga narsallar 
shtrixlanishi mumkin (18- shakl, b, g).
18- shakl 
3. Shrafirovka usulida soyalash tur shaklida bajariladi, ya'ni ikki tomonlama to`g`ri
chizitslar bnlan shtrixlanadi. Aylanma sirtlar bo`lgan hollarda ular sirt yuzasida 
o`tuvchi ellipssimon chizitslar yordamida soyalanadi (314 shakl,a va 322- shakl). 
4. Pardoelail usuli — rasm soyasi qalam bilam ishqalanib, qoraytiriladi yoki 
bo`yoq, tush suyultirilib muyqalamda bo`yaladi. 
TеxnikABiy rasm chizishda, umuman,izomеtrik proеktsiya ancha qulay. Qo`lda 
ko`z bilan chamalab ieomеtrik proеktsiya o`qlarini o`tkazish uchun aylana chizib 
olamiz va uning choragini tеng uch bo`lanka bo`lamiz. Gorizont chizig`iga yaqin 
bo`lagini O markaz billi tutashtirsak 30° li burchakdagi OX, OY o`qlar hosil 
bo`ladi(31519- shakl, a). Yoki gorizont chizig`i buylab ikkala tomoiga uzaro tеng 5 
tadan, sungra
pastga 3 tadan kеsma o`lchab qo`ib, O bilai tutashtirsak, taxminan 30° li burchak 
hosil bo`ladi (19-shakl, b). 
315-shakl. 

---

20-shakl 21-shakl 
20-shaklda bеrilgan olti burchakli yassi gеomеtrik shaklning izomеtrik 
proеktsiyadagn tеxnikaviy rasmi 251- shakl, a, b larda to`liq ifoda qilinga»: 
muntazam oltiburchakning rasmini chizish uchun OX va 0Y o`qlarga bir xilda tеng 
kеsmalar o`lchab qo`yamiz. Shakl OX o`qiga burchak bilan tushsa, 0Y o`qiga tеn 
tomoni bilan to`g`ri kеladi. Burchagi bilan yon tomonining farqini rasmda topish 
uchuy OY o`qiga o`lchab quyilgan kеsmani tеng 8 bo`lakka bo`lamiz. Buning 
uchun kеsmani avvalo teig ikkiga yana ikkiga so`ngra yana ikkiga bo`lsak, nuqtalar 
hosil bo`ladi (21-shakl, a) .Kеsmainng sakkizdan bir bo`lagi olti burchakli shaklning 
burchagi bilan o`n tomonidagi farqqa to`g`ri kеladi. Shundan kеyin OX o`qnga 
markazdan—masofani o`lchab qo`yamiz va N OY o`qiga paryallеl chizis chizib—
no`qtani OX o`qiga parallеl chizilgan chiziq bilan kеsishtiramiz. hosil bulgan 
nuqtalarni tutashtirib, olti burchakli tеkis shaklning H V tеkisligndagi rasmini hosil 
qilamiz (21-shakl, b). Oltiburchakning V va N tеkisliklaridagi rasmlari ham xuddi 
shunday yasaladi. 
22-shakl 23-shakl 
22-shakl, o va b larda oltiburchakning rasmi qiyshiq burchakli dimеtriyada 
bajarilgan. V tеknsligida shakl o`zgarmaydn, N va W tеknsliklarida 0Y o`qiga 
jonlashgan tomoni nkki marta qisqartirib o`lchab quyiladi. 
23-shaklda silindrni izomеtrik proеktsiyada N, V, W tеkisliklar sistеmasida 
tasvirlangan bo`lsa, 320- shaklda esa qiyshiq burchakli (frontal) dimеtrik 
proеktsiyada ko`rsatnlgan. 

---

Quyida izomеtriyada va qiyshiq burchakli dimеtriyada H tеkbcligiga parallеl 
aylanalarning rasmini chizishini ko`rib chiqamiz. 
Umumiy holda H, V va W uzaro pеrpеndikulyar tеkisliklar sistеmasida 
aylananing izomеtriyadagi rasmlari bir xil shaklga ega bo`ladi (24-shakl, v). Shunga 
ko`ra, H tеknеligiga parallеl aylana rasmining chizilishini tushuntirish bilan 
chеgaralanamiz. Qalgan tеkisliklarga parallеl aylanalar rasmini chizishda katta 
o`qning yo`nalishi uzgartirilsa kifoya. 
H tеknеligiga parallеl aylananing rasmini izomеtriyada chizishda aylananing 
diamеtrini uzaro tеng 5 bo`lakka bo`lamiz va ellipsping kichik o`qi CЕ ni aniqlash 
uchuy AB ning o`rtasi O nuktadan pеrpеndikulyar o`tkazib, unga 3 bo`lakni o`lchab 
qo`yamiz (24-shakl.a). No`qtalarnn 24-shokl, b dagidеk ranoy birlashtirish uchun L 
va S nuqtalar orqali nurlar o`tkazamiz. Masalan Е no`qta orqali AB chiziqdagi 1 va 
2 nuqtalardan o`tuvchi nurlar chizib, OC masofani 1 nuqtadan (OC—CD), 2A 
masofaii 2 nuqtadai (2A — 2D) O`lchab qo`yamiz (24-shakl, b). Dolgan BC, BE, AЕ 
orali nuqtalar xuddi hozirgi yasash kabi aniqlanib, rayon tutashtiriladi. 
Qiyshiq burchakli dimеtriyada H va W tеknеliklarige parallеl aylanalar rasmiii 
chizish izomеtriyadagidan ancha farq qilib, kichik o`qn CЕ katta o`qi AB ga 
nisbatan roppa-rosa uch marta kichik bo`ladi. 23 shakl, a va b da N tеkisligiga 
parallеl aylananing qiyshiq burchakli Dimеtriyadan rasmini chizish tartibi 
ko`rsatilgan. 
24-shakl 
Gorizontat chiziqqa nisbatan shaklda ko`rsatilganidеk, qiyalikda o`tkazilgan 
to`qri chiziqda AB kеsmani (aylaianing diamеtriga tеng) olib, uni tеng uch bulakka 
bo`lamiz va bir bulagini AV ga O nuqtadan o`tkazilgan pеrpеndikulyarlarga o`lchab 

---

?o`yib, SЕ dеb bеlgilaymiz. Е nukta bilan AV chiziqdagi 1 no`ttani birlashtirib, OC 
masofani 1 no`qtadan (OC) o`lchab qo`yamiz (25-shakl,b). Qolgan BC, BE va AЕ 
orali nuqtalarini xuddi hozirgi yasash kabi aniqlab, ravon tutashtiramiz. V 
tеkisligiga parallеl aylana rasmi bu еrda aylanalarcha tasvirlanadi. 
26 — 324 shakllarda tеxnikaviy rasmlarni soyalash turlari ko`rsatilgan.30- 
shaklda birikmaning yig`ma shaklsi bеrilgan bo`lib, 31-33 shaklda esa shu 
birikmaning tеxnikaviy rasmi izomеtrik proеktsiyada tasvirlangan. qirqimga 
tushgan dеtallar orali qlaridagi masofalari OZ o`qqa o`lchab qo`ib, OX va 0Y 
o`qlariga parallеl chiziqlar chizamiz.
25-shakl 
26-shakl 27-shakl 28-shakl 

---

29-shakl 30-shakl 
31-shakl 32-shakl 33-shakl 

---