A qodiriy nomli jizzax davlat pedagogika instituti boshlang’ich ta’lim fakulteti

5. O‘rganuvchi shaxsda bilim, kunikma va malakalarni shakllantirish 
jarayoning xususiyatlarini ilmiy tahlili. 
Texnologiya ta’limining asosiy vazifasi talabalarniumutexnologiya ha qida 
bilimlarni o‘zlashtirishlariga imkon yaratishi, ularda umumtexnologiya kunikma 

---

larinihosil qildirishlari, talabalarda umutexnologiya malaka larini shakl lantirish, 
talabalarni boshlang‘ich tayanch o‘quv mahoratlarini egalashtirish ning asoslaridan 
iborat. Bu asoslar shunday poydevorki, umu miy o‘rta ta’lim maktablarining biti 
ruvchilari unga tayangan holda kela jakda o‘z mustaqil ish jarayonida o‘z kunikma 
va malaka hamda o‘quv mahorat larini oshiradilar. Xuddi shuningdek, oliy ta’lim 
da bulajak texnologiya ta’limi o‘qituvchi larini tayyorlashda texnologiya ta’limi 
yunalishi buyicha o‘quv jarayoni mobayni da boshqa fanlar qatori mutaxassislik 
fanlaridan lar bilimlarni o‘z lashtiradilar, mutaxassislik buyicha kasbiy kunikmala 
rini hosil qiladi lar, ularda mutaxassislik buyicha kasbiy malakalar shakl lanadi, 
ular kasbiy uquv mahoratini puxta egalaydilar. Bulajak texnolo giya ta’limi o‘qi 
tuvchilari ta’lim jarayonida talabalarniumutexnologiya haqida bilimlarni o‘zlash 
tirishlariga imkon yaratadigan, ularda umumtex nologiya kunikmalarinihosil qil 
diradigan, talabalarda umutexnologiya ma lakalarini shakllantirishtiradigan, talaba 
larni boshlang‘ich tayanch o‘quv mahoratlarini egalashtirishga qodir buladigan 
bilimlarni tuliq o‘zlash tirishlari, o‘zlarida kunikmalarni tuliq hosil qildirishlari, 
malakalari uralicha shakllangan bo‘lishlari, uquv mahoratlarini puxta egalashlari 
ke rak bo‘ladi.
Umumkasbiy va umumtexnologiya ko‘nikma va malakalarni shakllantirish 
deganda - talabalarda etarli darajadagi texnologiya ta’limiga oid hamda umumkas 
biy bilimlar mavjudligi, unumli yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsatish, o‘quvchilarni o‘zlash 
tirish baholaridan o‘z vaqtida xabardor qilish, talabalarning faollik darajasi tushu 
niladi. Talabalarni umumtexnologiya va umumkasbiy bilim, kunikma, malaka, 
uquv mahoratlarining asoslari ularning ishlab chi qarish faoliyatining quyidagi 
ko‘rsatkichlari bilan ifodalanadi:
- o‘quv ishlab chiqarish topshiriqlarini bajarish sifati; 
- texnologiya unumdorligi, ishning samarali usullarini bajara bilish uquvi; 
- ishlab chiqarish ilg‘orlarining boshlang‘ich tayanch texnologiya usullarini 
egallashi; 
- zamonaviy texnika va texnologiyadan foydalanish buyicha boshlang‘ich 
tayanchbilimga ega bo‘lishi; 
- ishlab chiqarishdagi mustaqillik, amaliy vazifalarni hal qilish uchun nazariy 
bilimlardan foydalana bilishi,
- texnologiyaga ongli va ijodiy munosabatda bo‘lishi; 
- texnologiya madaniyatiga ega bo‘lishi; 

---

- o‘quv topshiriq ishlari jarayonida texnika xavfsizligi qoidalariga rioya 
qilish17.
17 Tolipova J. O‗quvchilarning mustaqil ta’limini tashkil etish. // Xalq ta’limi. – 
2002 № 4.
Talabalarning tizimli tarzda o‘qishi va bilimlarini o‘zlashtirishi uchun ongli 
ravishda ma’lum maqsadni kuzlab, texnologiya qilishining tashqi va ichki 
tomonlariga ega. Ishlab chiqarish ta’limi jarayonida talabalar o‘qish ning tashqi 
tomoni ularning uquv texnologiyai faoliyatida namoyon bo‘ladi. O‘qishning ichki 
tomoni esa o‘qituvchining kursatmalarini idrok qilish va anglashni hamda o‘z-
o‘zini nazorat qilish usullarini uquv hamda kunikmalar ni shakllantiradi. 
Texnologiya ta’limi jarayonida talabalarning umumkas biy hamda 
umumtexnologiya bilim va kunikmalarni shakllantirishlari quyidagi 
tushunchalarga bog‘liqdir:
- texnologiya va amaliy kunikma hamda malakalari - faoliyatni bevosita 
materiallarni o‘zgartirish kunikmasi asosida tashkil qilishga:
- amaliy umumkasbiy va umumtexnologiya bilim hamda kunikmalar 
- mavjud moddiy muhitni bevosita yunaltirilgan umumkasbiy hamda 
umumtexnologiya bilim va kunikmalariga.
- umumkasbiy hamda umumtexnologiya bilim va kunikmalar
- texnologiya harakatlarini bajarishning yuqori sifatini ifodalaydi:
a) maxsus kunikmalar;
b) ishlab chiqarish kunikmalari;
c) kasblar buyicha nazorat.
- umumtexnologiya bilim va kunikmalar - ishni rejalashtirish va tashkil etish 
o‘z-o‘zini nazorat qilish va h.:
a) konstruktorlik;
b) texnik kunikmalar;
c) tashkiliy texnik;
d) tezkor nazorat.

---

- umumtexnik umumkasbiy bilim va kunikmalar - chizmalarni bajarish va o‘qish, 
texnologik hisoblarni amalga oshirish. Texnologik qurilmalarni rostlash;
- umumkasbiy hamda umumtexnologiya bilim va kunikmalar - texnologik 
obektlar ishlab chiqarish jarayonlarining umumiy va xususiy holatlari to‘g‘risidagi 
bilimlarning amaliy qo‘llanilishi18.
18 Abdullaeva Q.M. Maxsus fanlarni o‗qitishda bo‗lajak o‗qituvchilarning kasbiy 
bilim va ko‗nikmalarini shakllantirishning metodik asoslari: Diss. … ped. fan. 
nom.- Toshkent: 2006. - 182 b. 
O‘rganuvchilarda umumkasbiy hamda umumtexnologiya bilim va kunikmalar 
quyidagi bosqichlarda shakllantiriladi:
- kunikmani shakllantirishning dastlabki bosqichida talabalarga o‘zlash tirishlari 
lozim bo‘lgan xarakatini bajarish tartibi tushuntiriladi. Harakatni bajarish usulini 
bilish uni tulaqonli bajarishni ta’minlay olmasada, u malaka shakllanishi uchun 
zarur bo‘ladi. O‘rganuvchida xarakatlar bilan tanishish uni urganishga qadar, ya’ni 
malaka shakllangunga qadar amal ga oshadi. Lekin xarakat vazifasi bilan yuzaki 
tanishish va uni tavsiflash malaka shakllanishi uchun etarli emas. Xarakatlarini 
bajarilishini o‘qi tuvchi raxbarligida chuqur va mustaxkam o‘zlashtirish lozim.
- Xarakatlarga urganishning dastlabki bosqichlarida pedagogning vazi fasi 
xarakat tartibini tushuntirish, ularning amaliy axamiyatini kursa tish, boshqacha 
qilib aytganda, unga mashqlar tavsifi va maqsadi, qanday o‘z lashtirish kerakligi 
to‘g‘risida aniq bilimlar berish bilan belgilanadi;
- navbatdagi, ikkinchi bosqich - malakalar shakllanishi asosini tashkil etuvchi 
qoidalarni shakllantirish va bilimlarni o‘zlashtirish, qayta tiklash bosqichi 
xisoblanadi;
- uchinchi bosqich - navbatdagi mashqlarni bajarish jarayonida turg‘unla shib 
qolish mumkin bo‘lgan xarakatlar, boshlang‘ich xatoliklarni bartaraf qiluvchi 
namunalarni namoyish qilishdir. O‘qituvchi u yoki bu xarakatlarni qanday amalga 
oshirilishi lozimligi, ish jarayonida o‘rganuvchi duch keladi gan qiyinchiliklarni 
ko‘rsatib beradi;
- to‘rtinchi bosqich - xarakatni amaliy o‘zlashtirish malakani shakllanti rish 
bilan belgilanadi. Malakaning shakllanishi xarakatni bajarish usu lini 
takomillashtirishga qaratilgan mashqlar jarayonida amalga oshadi. Bunda 
o‘rganuvchi ongli ravishda qoidalardan foydalana boshlaydi. Bu urin da ayniqsa 
xarakatlarini tahlil qilish, xatolarini urganish va ularning oldini olish muhim 
ahamiyatga ega bo‘ladi;

---

- nihoyat, oxirgi beshinchi bosqich - mustaqil va tizimli bajariladigan 
mashqlardan iborat bo‘ladi. Bu mashqlar murakkablikni oshib borishi bilan 
birgalikda ularning xilma-xilligiga etibor beriladi, shunga muvofiq faoliyat 
qiziqarli va ko‘pchilik hollarda ijodiy tavsifiga ega bo‘ladi29. 29 Ahmadaliev S.Y. 
Bo‗lajak texnologiya ta’limi o‗qituvchilarini kasbiy-pedagogik faoliyatga 
moslashishining ilmiy-metodik asoslari: Dis. ... ped. fan. nom. – T.: TDPU. 2008. 
– 187 b.
Texnologiya ta’limi jarayonida talabalarning umumkasbiy hamda umum 
texnologiya bilim va kunikmalarni shakllantirish, amaliy umumkasbiy ham da 
umumtexnologiya bilim va kunikmalarni shakllantirish, kasbiy hamda 
umumkasbiy bilim va kunikmalarni rivojlantirish, shuningdek maxsus ku nikmalar, 
ishlab chiqarish kunikmalari, kasblar buyicha nazorat hamda umum faoliyat 
umumkasbiy bilim va kunikmalarni shakllantirishga qaratilgan ligi tahlil qilinadi.
Talabalarda konstruktorlik, texnik kunikmalar, tashkiliy texnik, tez kor nazorat 
hamda umumtexnik umumkasbiy bilim va kunikmalar – chizmalar ni bajarish va 
o‘qish, texnologik hisoblarni amalga oshirish, texnologik qurilmalarni rostlash 
hamda umumkasbiy bilim va kunikmalar - texnologik obektlar ishlab chiqarish 
jarayonlarining umumiy va xususiy holatlari to‘g‘ risidagi bilimlarning amaliy 
qullanilishi kunikmalarini shakllanti rishga yunaltirilgan pedagogik faoliyat 
tashkil qilinishi kerak bo‘ladi.
Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar 
1. Mutaxassislik fanlarini o‘qitish jarayonlari qanday tahlilqilinadi?
2. Ta’lim berish didaktikasini qanday tamoillari bor?
3. Texnologiya ta’limi yunalishi buyicha mutaxassislik fanlarini o‘qitishning 
didaktik tamoillari qanday kurinishlarda bo‘ladi? 
4. Bilim, kunikma, malaka, uquv mahorati qanday ketma-ketlikda bo‘lishi 
mumkin?
5. SHaxsda bilim, kunikma va malakalarni shakllantirish jarayonining 
xususiyatlari qanday tahlil qilinadi?
6.O‘qitishning asosiy qoidalari nimalardan iborat bo‘lishi mumkin? 
Talabaga berilayotgan topshiriq, ana bilishning olti bosqichidan qaysi bosqichiga 
to‘g‘ri kelishini aniqlashda qaysi asosiy da’vatlar qo‘llaniladi?.