A qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika

Simmetrik  kriptotizimlarda  shifrlash  va  shifrni  ochish  uchun  bitta  va  aynan  shu  kalitdan 
foydalaniladi. 
Ochiq  kalitli  kriptotizimlarda  bir-biriga  matematik  usullar  bilan  bog’langan  ochiq  va  yopiq 
kalitlardan  foydalaniladi.  Axborot  ochiq  kalit  yordamida  shifrlanadi,  ochiq  kalit  barchaga  oshkor 
qilingan bo’ladi, shifrni ochish esa faqat yopiq kalit yordamida amalga oshiriladi, yopiq kalit faqat qabul 
qiluvchigagina ma’lum. 
Simmetrik shifrlash algoritmlarining turlari 
Simmetrik shifrlash algoritmi to’rtta turga bo’linib, ular quyidagilar: 
1.  O’rin almashtirish shifri. 
2.  Siljitish shifri. 
3.  Gammalashtirish shifri. 
4.  Shifrlash asosida shifrlashning analitik ifodasi. 
O’rin  almashtirishga  misol  tariqasida  dastlabki  axborot  blokini  matrisaga  qator  bo’yicha 
yozishni, o’qishni esa ustun bo’yicha amalga oshirishni ko’rsatish mumkin. Matrisa qatorlarini to’ldirish 
va  shifrlangan  axborotni  ustun  bo’yicha  o’qish  ketma-ketligi  kalit  yordamida  berilishi  mumkin. 
Usulning kriptoturg’unligi blok uzunligiga (matrisa o’lchamiga) bog’liq. Masalan uzunligi 64 simvolga 
teng  bo’lgan  blok  (matrisa  o’lchami  8x8)  uchun  kalitning  1,6

10
9
  kombinasiyasi  bo’lishi  mumkin. 
Uzunligi  256  simvolga  teng  bo’lgan  blok  (matrisa  o’lchami  16x16)  kalitning  mumkin  bo’lgan 
kombinasiyasi  1,4

10
26
  ga  yetishi  mumkin.  Bu  holda  kalitni  saralash  masalasi  zamonaviy  EHMlar 
uchun ham murakkab hisoblanadi. 
O’rin almashtirish shifri oddiy shifrlash hisoblanib, bu usulda qator va ustundan foydalaniladi. 
Chunki shifrlash jadval asosida amalga oshiriladi. Bu yerda kalit (K) sifatida jadvalning ustun va qatori 
xizmat qiladi.  Matn  (T
0
) simvollarining o’lchamiga qarab NxM jadvali tuziladi va ochiq matnni (T
0
) 
ustun bo’yicha joylashtirilib chiqiladi, qator bo’yicha o’qilib shifrlangan matnga (T
1
) ega bo’linadi va 
bloklarga bo’linadi. 
Masalan, «Axborot xavfsizligi jadvali» matni shifrlansin. 
T
0
=Axborot xavfsizligi jadvali; 
K = 5x5; V=5; 
 
А 
О 
Ф 
И 
Д 
Х 
Т 
С 
Г 
В 
Б 
Х 
И 
И 
А 
О 
А 
З 
Ж 
Л 
Р 
В 
Л 
А 
И 
Т
1
=АОФИД_ХТСГВ_БХИИА_ОАЗЖЛ_РВЛАИ 
Birinchi  bo’lib,  shifrlash  jadvalidan  (XIV  asrning  oxirlarida)  diplomatik  munosabatlarda, 
xarbiy sohalarda axborotni muhofazalashda foydalanilgan. 

---

89 
 
Oddiy  o’rin  almashtirish  usulidan  tashqari  kalit  yordamida  o’rin  almashtirish  usuli  ham 
mavjud. Shifrlash jadvalidan kalit orqali foydalaniladi.