A qodiriy nomidag jizzax davlat pedagogika instituti biologiya va uni o

Er surilishi (ko'chki) - baland joylardagi er massasini pastlikka tomon surilishiga aytiladi. Bunday ofat ko'prok erlari notekis bo'lgan joylarda kuzatiladi.
Erning surilishiga turli omillar sabab bo'lishi mumkin: o'sha erning muvozanati buzilishi, er osti suvlari, yoki atmosfera suvlari natijasida tuprokning namligi ortib ketib, uning mustaxkamligi kamayishi natijasida, doimiy er silkinishi, odamlarning o'sha erlardan nojo'ya xatti-harakatlari oqibatida va boshqalar.
Er surilishi er zaminining surilishi tezligi hamda ularning miqiyos darajasi bilan ham farqlanadi. Er zaminining surilish tezligi sekin, o'rtacha va kuchli hollari bo'lib, birinchisida surilish bir necha santimetrga suriladi xolos. O'rtacha surilishda bir necha metrga, kuchli bo'lganda esa soatiga bir necha kilometrga suriladi. Aynan kuchli surilishda odamlarning o'limi kuzatiladi.
Er surilishida tuproq massasi bir necha million, ba'zan milliard kub metr bir joydan ikkinchi joyga ko'chib o'tadi.
Er surilish ofati yashash punktlarini vayron qiladi, qishloq ho'jalik mahsulotlari yo'q bo'lib ketadi, foydali qazilmalarni qazib chiqarishda karerlardan foydalanish xavfi paydo bo'ladi, turli kommunikatsiyalar, er osti yo'llari, truba o'tkazgichlar, telefon, elektr tarmog'lari, suv inshoatlari ishdan chiqadi. Masalan, 1911-yil Pomirda kuchli er silkinishi (M=7,4) oqibatida er surilishi kuzatildi. Bunda 2,5 mlrd m³ g'ovak tuproq surilishi natijasida Usoy qishloqi 54 xonadoni bilan tuproq ostida qoldi.
Xuddi shunga o'xshash nohushliklar 1991 yil Angrenda Jigaris-ton qishlog'ida ro'y berib, bir necha mln. kub metr tupro'q 7 sek. davomida qishloqda 50 ta xonadon tuproq ostida qolib ketdi. Bunda nafaqat odamlar, balki u erdagi jamiki inshoatlar, uylar, barcha moddiy boyliklar yo'q bo'lib ketdi.
Bir yo'la ikkita tabiiy ofat: vulqonli er silkinishi hamda er surilishi bir vaqtda kuzatilishi Tojikistonning Shalola qishlog'ida yuz berib, odamlar, jamiki narsalar tuproq ostida qoldilar.
Er surilishi ofatini oldindan bildiradigan belgilari: er yuzasida yoriqlarning paydo bo'lishi, yo'llarda uzilish paydo bo'lishi, daraxtlarning pastlikka qarab surilishi va boshqa o'zgarishlar kuzatiladi.
Bunday o'zgarishlarni ko'rgan har bir fuqaro o'sha joylarda suvlarni oqizmasliklari, turib qoladigan suvlarni tezda chiqarib tashlashlari va o'zlari tezlik bilan bu joydan xavfsiz joyga ko'chib o'tishlari lozim.
Kuchli shamol ham insonlar xayotiga va xalq xo'jaligiga jiddiy zarar etkazadigan ofatdir. Bu ofat uzoq davom etuvchi va buzish kuchiga ega. Bu ofatning tezligi 30-90 m/s ga etadi. O'rta Osiyo zonalarida shamolning kuchi 40-60 m/s ga, O'zbekistonning Xovos rayonida esa 50-60 m/s ni tashkil etadi. Kuchli shamol paydo bo'lishi - atmosferada muvozanatning buzilishi natijasida havo oqimi juda katta tezlikda harakatlanib, ba'zi joylarda, u aylanma (voronka) harakatga aylanib ketadi. Bunday ofat oqibatida odamlarning xalok bo'lishi, inshoatlarning buzilishi, ekinzorlarning payxon bo'lishi, elektr-telefon tarmoqlarining buzilishi va boshqa oqibatlarga olib keladi. Yana, kuchli shamol esganda odamlar, uy xayvonlari yuradigan yo'llardan adashadilar, simyog'ochlar, daraxtlar ag'anaydi, uylarning yuqori qismlari buzilishi natijasida odamlar turli darajada jarohat oladilar.
Shuning uchun bunday favqulotda holatda engil, baland qurilgan imorartlardan, elektr tarmoqlari osilgan simyog'ochlardan, ko'priklardan uzoqroq joylarda saqlanishlari lozim.