A niyazova. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish fanidan ma

H  a  v  o - atmosferadagi gazlarning aralashmasi hisoblanib, balandlikning o`zgarishiga 
qarab uning tarkibi ham o`zgarib boradi. Havo organizmlar uchun yashash muhitigina 

---

bo`lmasdan, balki ekologik omil sifatida ham ahamiyatlidir. O`simlikning deyarli 50% quruq 
vazni havodan o`zlashtirilgan uglerodga to`g’ri keladi. Atmosferadagi toza va quruq havoda 
78,1% azot, 21% kislorod, 0,9% argon, 0,03% SO
2
 bo`ladi. Bulardan tashqari oz miqdorda neon, 
geliy, kripton, ksenon, ammiak, vodorod, radiy hamda toriy kabi radioaktiv moddalar qoldig’i, 
shuningdek, har xil azot oksidlari, xlor va boshqa elementlar uchratiladi. Havoda har doim suv 
bug’lari (0,01—4% gacha) bo`ladi. Havoning quyi qatlamlarida gazsimon tabiiy zarrachalardan 
tashqari tabiiy aralashmalar ham uchraydi. Ular chang va tutunlar, qurum, ba`zan dengiz 
tuzlarining kristallari, har xil organik zarrachalar va boshqalar bo`lishi mumkin. Havo tarkibidagi 
kislorod o`simlik va hayvonlarning nafas olishi uchun zarur bo`lgan elementdir. Uning miqdori 
havoda etarli darajada bo`ladi. Agarda bu ko`rsatkich 5% ga kamaysa organizmlarning nafas 
olishi qiyinlashadi. Karbonat angidrid gazi deyarli doimiy bo`lrb, faqatgina yirik shaharlarda 
uning miqdori ortiq bo`lishi mumkin. Ma`lumki, karbonat angidrid gazi yashil o`simliklar uchun 
oziqlanishda muhim ahamiyatga ega. Azot elementi havoning tarkibida ko`p miqdordabo`lishiga 
qaramay, uni organizmlar to`g’ridan-to`g’ri o`zlashtira olmaydi. Organizmlar uni faqatgina 
birikma holdagina o`zlashtirishi mumkin. Azot tugunak bakteriyalar, azotobakteriyalar, 
aktinomitsetlar va ko`k-yashil suvo`tlari uchun ozuqa manbai bo`lib xizmat qiladi. Havodagi 
azot miqdorining o`zgarishi inson faoliyati yoki o`simliklar qoplamining tabiatiga bog’liqdir. 
Havoning tarkibidagi sul’fit angidrid, azot oksidlari, galogenvodorodlar, ammiak va boshqalar 
zararli moddalar hisoblanib, uning ifloslanishiga sababchi bo`lmoqda. Ular o`simliklarning havo 
orqali oziqlanishida, yog’ingarchilik, tuman vaqtida o`simlik tanasiga kirib boradi. Havodagi ana 
shunday zaharli moddalarni yutgan o`simlik barglari, hujayralari o`la boshlaydi. Daraxtlarning 
suv shimish mexanizmi ishdan chiqadi va barglari to`kiladi. Uchki shoxlari esa quriydi. 
Havo tarkibida turli xil gazlar miqdorining ortib ketish hollari dunyoning turli nuqtalarida 
turli darajadadir. O`zbekiston shahar va qishloqlarining deyarli hamma joyida ham havoning 
ifloslanish darajasi sanitariya talablariga javob bermaydi. Ba`zi ma`lumotlarga ko`ra, 1989 yilda 
sanoat korxonalari tomonidan havoga 1337 ming tonna, avtotransportlardan 2,2 million tonna 
zaharli chiqindi moddalar chiqazilgan. Toshkent, Andijon, Qo`qon, Navoiy, Olmaliq, Chirchiq, 
Farg’ona va boshqa shaharlarda ifloslanish darajasi juda yuqori bo`lib qolmoqda. Faqat Toshkent 
shahri transporti yiliga 360 ming tonnadan ortiq turli chiqindi gazlarni atrofga purkaydi. Ular 
tarkibida 100 xildan ortiq zaharli moddalar mavjud. Demak, yirik shaharlarimiz havosining 
ifloslanishiga asosan transport va yon atrofdagi kimyoviy zavod fabrikalar sabab bo`lmoqda. 
Qishloq joylarda esa ekin maydonlarining o`ta «nashavand» bo`lib qolganligi, ya`ni erga haddan 
tashqari mineral o`g’itlar va 70 xilga yaqin turli kimyoviy moddalar (gerbitsid va 
pestitsidlar)ning ishlatilganligi havoning buzilishiga olib keldi. 
O`simliklarning havodagi turli zaharli moddalarga nisbatan sezgirligi turlichadir. 
Masalan, sebarga sul’fit antidridga, lola va gladioluslar — vodorod ftoridga, doim yashil 
daraxtlarning barglari sul’fit angidridga, mox, lishayniklar va ba`zi zamburug’lar SO
2
, NG’, NS1 
larga nihoyatda sezgirdir. Shubhasiz, o`simliklar havoni ma`lum darajada tozalaydilar. SHuning 
uchun ham yashil o`simliklarning ekologik roli nihoyatda kattadir. Havo haqida gapirganda 
uning ko`zga yaqqol tashlanadigan bir ko`rinishi — shamol tushunchasi bilan bog’liqdir. 
SHamol barcha tirik organizmlarga ekologik omil sifatida turli xil ta`sir ko`rsatadi. Masalan, 
shamol ta`sirida o`simliklarda quyidagi jarayonlar sodir bo`ladi: 1. O`zidan suvni bug’lantiradi. 
2. Havoda gazlar oqimi, shu jumladan karbonat angidrid oqimi vujudga keladi. 3. Ko`pchilik 
o`simliklarda changlanish jarayoni sodir bo`ladi. 4. O`simliklarning sporalari, urug’ va mevalari 
yon atrofga tarqaladi.  
Shamol hayvonlar hayotiga quyidagicha ta`sir ko`rsatadi: 
1. Quruqlikda yashovchi hayvonlarda suv va harorat almashinuvi amalga oshadi; 
2.Kuchli esgan shamollar ayrim hayvonlar pat va junlarining qalin va pishiq bo`lishiga 
ta`sir ko`rsatadi; 
3.Ko`pgina hasharotlar (o`tloq kapalagi, cho`l chigirtkasi, bezgak pashshasi va hokazo) 
va mikroorganizmlar shamol yordamida migratsiya qiladi, ya`ni tarqaladi;  
4.Ayrim qushlar va hasharotlar qanotining qisqaroq bo`lishi yoki mutlaqo yo`qligiga 

---

ta`sir ko`rsatadi. Natijada shamol kuchli esadigan erlarda ularning soni kamayib ketadi. 
Hayvonlarning 75% i (hasharotlar, qushlar, sudralib yuruvchilar va sutemizuvchilar) havoda 
uchishga moslashgan. O`simliklarning urug’ va mevalari, mayda hasharotlar, sodda 
hayvonlarning tsistalari esa havoda passiv holda uchib yuradi. Bu hodisa anemoxoriya deyiladi. 
Bunday organizmlar esa aeroplanktonlar deb ataladi. Aeroplanktonlar havo muhitiga tanasining 
kichik o`lchamda bo`lishi, har xil o`simtalar hisobiga yuzasini oshirishi, kuchli darajada 
bo`laklarga ajralishi, nisbatan katta yuzaga ega bo`lgan qanotlarining bo`lishi va o`rgimchak ipi 
tolasi kabilardan foydalanishi bilan moslashganlar. Ba`zi bir mayda hayvonlar, qushlar va 
hasharotlar kuchli shamol (havo oqimi) ga bardosh berolmaydilar. Masalan, janubiy okeanlar 
qirg’oqlarida esadigan shamollar ta`siridan saqlanish uchun ba`zi hasharotlar qanotsiz 
bo`lganliklari sababli tosh ostidagi va qoyalardagi yoriqlarga yoki o`simliklar qoplami ostiga 
yashirinib oladilar. Bu esa ularning shamol ta`siriga nisbatan moslanishidir. Lekin shu bilan 
birga u erlarda qanotli pashshalar ham ko`p uchraydi. Kuchli shamollar havoning yuqori 
qatlamlariga turli mayda organizmlarni ko`tarib chiqib bir necha ming kilometr masofaga olib 
ketadi. Shamol o`simliklarda suv bug’lanishini kuchaytiradi va namlikni olib keladi. U 
o`simliklarga bevosita (to`g’ridan-to`g’ri) yoki bilvosita ta`sir etishi mumkin. To`g’ridan-to`g’ri 
ta`sirga mexanik bug’lanishni tezlashtirish, SO
2
 ning kamayishi, yangisini olib kelish, quruq 
shamollarning zararli ta`sirlari kiradi. Tuproqni uchirib ketib ildizlarning ochilib qolishi, qumlar 
bilan ko`milishi, qorlarni uchirib ketlishi, boshqa o`simliklar novdalarini sindirib uchirib kelishi 
shamolning bilvosita ta`siridir. Shamol o`simliklarning tashqi qiyofasiga ham ta`sir etadi. Havo 
bosimining pasayishi ham ko`pincha hasharotlarning faolligiga ijobiy ta`sir etadi. Bulardan 
tashqari havoning ionlanishi, elektr maydonlarning organizmlarga ta`sir etishi tabiiydir. Ana 
shunday omillarning tirik organizmlarga bo`lgan ta`siri hali etarlicha o`rganilgan emas, SHunday 
qilib, havo oqig’mi (yoki shamol) barcha tirik organizmlar hayotiga mexanik, biologik 
(fiziologik, anatomik, morfologik), geografik va boshqa xil ta`sir ko`rsatadi. 
  
 T  u  p  r  o  q  - tuproq deyilganda erning g’ovak, unumdor yuza qavati tushuniladi. 
Tuproqda o`simliklar, mikroorganizmlar va ba`zi umurtqasiz hayvonlar yashaydi. Masalan, 1 m
2
 
tuproq qatlamida 100 milliardlab sodda hayvonlar hujayrasi, millionlab nematodlar, yuzlab 
yomg’ir chuvalchanglari, 100 minglab zamburug’larning gifa-mitselliylari, bakteriyalar va 
suvo`tlar yashaydi. Demak, tuproqda uchrovchi barcha tirik organizmlar yashash jarayonlarida 
bir-biriga nisbatan turli xil munosabatda bo`lib ta`sir ko`rsatadi, ya`ni o`simlik, hayvon va 
mikroorganizmlar o`rtasidagi murakkab munosabatlar natijasida tuproqda gumus va mineral 
moddalar to`planadi. 
            
Tuproqning ekologik omil sifatida o`simliklarga ta`siri haqida gapirganda avvalo shuni 
aytish kerakki, tuproq o`simlikni o`zida biriktiradi va uni ozuqa bilan ta`minlaydi, ya`ni o`simlik 
tuproqdan suv va unda erigan mineral moddalarni oladi. O`simlikka tuproqning xususiyatlari va 
kimyoviy tarkibi hamda mikroflorasi juda.katta ta`sir qiladi. Tuproqning kimyoviy xossalaridan 
biri uning kislotaliligi bo`lib, bu vodorod ionlari kontsentratsiyasi bilan ifodalanadi. Tuproqning 
kimyoviy tabiatiga (rNga) qarab, atsedofil  (kislotali),  neytrofil (neytral),  bazofil (ishqoriy) 
o`simlik turlari yoki jamoalari ajratiladi. Tuproqdagi o`simliklar uchun zarur bo`lgan kimyoviy 
elementlardan azot, fosfor, kaliy, kal’tsiy, magniy, oltingugurt, temir kabi makroelementlar va 
mis, bor, rux, molibden kabi mikroelementlar muhim ekologik ahamiyatga ega.. 
O`simliklarning tuproqda bo`ladigan turli tuzlarga munosabati ham har xil. Ba`zi 
o`simliklar karbonat tuzlari ko`p tuproqlarda yaxshi o`sadi va ular kal’tsefillar deyiladi. Ularga 
salablar, beda, Sibir’ tilog’ochi, qoraqayin, shumtollar, vetrenitsa, chalov, tubulg’i va boshqalar 
kiradi. Ba`zi botqoqlik yoki kislotali muhitga ega bo`lgan tuproqda o`suvchi o`simliklar kal’tsiy 
tuzlarini «yoqtirmaydi» va ular kal’tsefoblar deb ataladi. Torf moxlari, otquloq, kashtan, choy 
kabilar kal’tsefob turlar hisoblanadi. Oson eruvchi tuzlarga boy bo`lgan tuproqlarda o`suvchi 
o`simliklar  galofitlar  deyiladi. Cho`l va chala cho`l zonalaridagi ko`pgina maydonlar 
sho`rlangan tuproqlar hisoblanadi. Bunday joylarda qorasho`ra, qizil quyonjun, boyalish, 
oqboyalish, to`rg’aycho`p, qumboq, baliqko`z, sho`rbo`ta, keyreuk va boshqa o`simlik turlari 
o`sadi. Ular uchun poya yoki bargning etli bo`lishi, suv jamg’aruvchi to`qimaning yaxshi 

---

rivojlanganligi, tsitoplazmaning yuqori kontsentratsiyaga chidamliligi, yuqori osmotik bosim 
hosil qilishi, ortiqcha tuzlarni maxsus bezlar yordamida tashqariga chiqarib yuborish kabi 
moslanish xususiyatlari xosdir. Qumli tuproqlarda psammofitlar deb atalgan o`simliklarning 
ekologik guruhi tarqalgan. Psammofit o`simliklarning barglari ensiz, qattiq yoki odatda 
reduktsiyalashgan, meva va urug’lari qumda o`rmalab yoki shamol yordamida tarqaladi va 
sharsimon ko`rinishda bo`ladi. Tuproqning ma`lum kimyoviy elementlarga  boyligini 
ko`rsatuvchi o`simliklar indikator turlar deyiladi. Masalan, plauts alyuminiyga boy tuproqlarda, 
astragal selenli, itqo`noq ruxli, shuvoq, oddiy qarag’ay va makkajo`xorilar oltinga boy bo`lgan 
tuproqlarda o`sadi.  
Tuproqda bakteriyalar, zamburug’lardan tashqari sodda hayvonlar, chuvalchanglar va 
bo`g’im oyoqlilar keng tarqalgan. Masalan, ishlov beriladigan tuproqlarda gektariga taxminan 
350 kg yomg’ir chuvalchanglari to`g’ri keladi. Yuqori agrotexnika qoidalariga amal qilingan 
erlarda esa ularning miqdori bir tonnagacha boradi. Ularning bir yil davomida ovqat hazm qilish 
tizimidan o`tkazgan tuprog’i gektariga 12 tonnadan 100 tonnagacha yoki 7 mm qalinlikdagi 
tuproqni tashkil etadi. Tuproq zarrachalarining donadorligi ham hayvonlar uchun ekologik 
ahamiyatga ega. Ba`zi hayvonlar tuproqni kovlab hayot kechiradi. Hasharotlarning lichinkalari 
toshloqli tuproqlarda yashay olmaydi. Kovlash xususiyatiga zga bo`lgan pardaqanotlilar 
tuxumlarini er ostki bo`shliqlarga, ko`pchilik chigirtkalar ham tuxumini g’ovak tuproqqa 
qo`yishga moslashgan. Dengizdagi qumlarda turbellariyalar, halqali chuvalchanglar va 
qisqichbaqasimonlarning bir necha turkumlari tarqalgan. Ular tanasining shakli cho`zinchoq va 
qum zarrachalari orasini oson yorib o`tadi. Ko`pchilik dengiz qirg’og’ida yashovchi hayvonlar 
suvning ko`tarilib va pasayib turishiga moslashgan holda ma`lum o`lchamdagi qumlar ostida 
yashaydilar. Tuproq ostida yashovchi hayvonlar uchun yorug’likning ahamiyati uncha katta 
emas. Tuproqning chuqur qatlamlarida harorat ham o`zgarmaydi. Kislorodning miqdori esa 
kamayib, SO
2
 ortib boradi. Tuproq namligi o`simliklar uchungina ahamiyatga ega emas, balki 
hayvonlar orasida ham tuproq qurg’oqchiligiga chidamsiz turlar uchratiladi. Ularga yomg’ir 
chuvalchanglari va termitlarni ko`rsatish mumkin. Qumli tuproqlarda yashovchi hayvonlar 
qumning ostiga tezda kirib ketish xususiyatiga ega bo`ladi. Psammofil hayvonlarninr panjalarida 
har xil o`simtalar, tuklar yoki muguz pardalar bo`lib, ularning yuzasini oshiradi. SHu bilan birga 
tuproq qatlamida harakat qilishga, uya qurishga ham yordam beradi. Ilonlar, kaltakesaklar, ba`zi 
hasharotlar qum ostida anchagina masofalarga ko`chib yurishi mumkin. 
Tuproqning hozirgi kundagi holati haqida ham bir oz to`xtalib o`tadigan bo`lsak, 
quyidagilarni ta`kidlash zarur bo`ladi. Erdan oqilona foydalanmaslik oqibatida tuproqning 
ekologik holati ancha buzilgan. Ayniqsa, dehqonchilik bilan shug’ullanadigan erlarda tuproqning 
holati nochordir. Masalan, respublikamizning qishloq xo`jaligi sohasida 70 xilga yaqin turli 
kimyoviy moddalar ishlatib kelindi. 1989 yilda har gektar erga solingan kimyoviy dorilar 19,5 kg 
(ayrim viloyatlarda hatto 40—45 kg)ni tashkil etdi. Yiliga har gektar erga 400-500 
kilogrammgacha mineral o`g’it solindi. Tajribalar shuni ko`rsatadiki, fosfor o`g’iti bilan 
birgalikda tuproqqa ftor, uran, toriy,og’ir metall tuzlari ham o`tgan. Ammo tuproqni bunday 
kimyoviy dorilardan tozalash texnologiyasi ishlab chiqilmagan. Aksariyat kooperatorlar, 
ijarachilar, xo`jalik rahbarlari va umuman dehqonlarimizning haligacha yuqori dehqonchilik 
madaniyatiga ega emasliklari ahvolni yanada og’irlashtirmoqda. Zararkunanda va hasharotlarga 
sepiladigan dorilarning atigi 1 foizigina foydali ta`sir ko`rsatadi, qolgan 99 foizi tuproq, suv, 
o`simlik va boshqa oziq-ovqat mahsulotlariga singib ketadi. Natijada tuproqdagi foydali 
jonivorlar ko`plab qiriladi, insonlar salomatligiga katta putur etadi. Ana shunday vaziyat yuz 
berganda yana tabiatni, jumladan, tuproqni muhofaza qilish dolzarb muammolar qatoridan joy 
oladi.