A n V a r c h o r iy e V

bo'lgan gunohkor, noxush o'ylami yuvib tashlash uchun im-
koniyat yaratiladi.
Inson ichki olamini o'rganishga bo'lgan e’tiborning ortib
borishi, undagi «Men» tuyg'usining kuchayib ketishiga katta turtki
bo'ladi. Bunday tuyg'u haqidagi mulohazalarni qadimgi zamon
xristian falsafasi hali eshitmagan va bilmagan edi. Xuddi shu
asnoda o'rta asr xristian falsafasida «Men» tushunchasining shakl-
lanish jarayoni boshlandi. Boshqacha aytganimizda, o'rta asrlarda
inson ichki olamini o'rganishga qadam qo'yildi.
O'rta asr xristian falsafasining eng muhim xususiyatlaridan
biri inson tarixiy taraqqiyot natijasidir, degan qoidaning yara-
tilishi edi. Chunonchi, o'rta asming boshlanishi bilan tarix muam-
molariga qiziqish avj olib ketdi. Boshqacha aytganimizda, qadimgi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

zamon ijtimoiy ongidan o'rta asr ijtimoiy ongi o'zining tarixiy
taraqqiyot muammolariga intilishning ortib borganligi bilan tub-
dan farq qiladi. Qadimgi zamonda, masalan, qadimgi Yuno-
nistonda Gerodot, Fukodid kabi mashhur tarixchilar tarixiy
taraqqiyot jarayonini o'rganishga e’tibomi qaratishgan bo‘lsa-da,
lekin tarix hali ontologik reallik deb qaralmas edi. Chunki qadimgi
Afinada, Rimda borliq deganda koinot, tabiat tushunilar edi.
Tarix, tarixiy taraqqiyot jarayoni esa borliq deb hisoblanmas
edi. O'rta asr xristian falsafasida qadimgi zamonning «Muqaddas
koinoti» o'rniga «Muqaddas tarix» vujudga keldi.
O'rta asr xristian falsafasida «Muqaddas tarix»ning vujudga
kelishi, Xudoning inson qiyofasida (ya’ni, Iusis qiyofasida)
namoyon bo'lishi — buyuk tarixiy voqea edi. Shuningdek, xris­
tian diniga e’tiqod qilgan bandalarni, har qanday balo-qa-