A n V a r c h o r iy e V

asoslanuvchi yirik ta’limotlar: sunniylik va shialikka, m utakallim lik
va m u ’taziliylikka nisbatan m u su lm on m adaniyati va m a ’naviyati
taraqqiyotida m uhim aham iyatga ega b o'ld i. C h u n o n ch i, islom
aqidalari, q onu n va qoidalarini qayta tahlil qilish im koniyatlarini
vujudga keltirdi. O 'z navbatida, ta s a w u f o'rta asr m u su lm on fal­
safasida hurfikrlilik ko'rinishi sifatida ham n am oyon b o'ld i. S h u ­
n in g u ch u n Y e. E. B ertels y o z g a n id e k , 
« t a s a w u f a d a b iy o tin i
o'rganm asdan turib, o'rta asrlar m usulm on Sharqi m adaniy hayoti
haqida tasaw u rga ega b o'lish m um kin em as. Bu adabiyotdan
xabardor bo'lm asd an Sharqning o 'zin i ham anglash qiyin »2.
A lq issa, ta sa w u fn i qand ayd ir bir ek lek tik ta ’lim o t, y a ’ni
turli ilm larning m exanik q orish m asi, deb b o'lm ay d i. U o 'zid a n
a w a l vujudga kelgan barcha m a d a n iy -m a ’naviy boyliklarni o'zid a
m ujassam lashtirgan va ularni qayta ishlab ch iq q a n , shu asosd a
yangi tasavvufiy g'oyalarn i shakllantirgan. O 'z n avbatida, tasav-
v u f od am larn in g orzu -u m id la rin i, ru h iy -m a ’naviy yetuk in son n i
shakllantirish borasidagi istaklarini ifod alagan. U n in g ijtim oiy
m a g 'zin i k am bag'al, 
kam ta ’m in langan : shaharlardagi k ichik
savd ogarlar, 
h u n arm an d la r, 
ru h o n iy la rn in g k a m b a g 'a lla sh g a n
q ism i, shayxlar (pirlar)ning m uridlari tashkil e ta d i3.
T a s a w u f ilm i k o 'p ch ilik holatlard a keng xalq o m m a si m a n ­
faatlarini h im o y a qildi. Fuqarolarni xalq, m illat, davlat, m u ­
su lm o n m ad an iyatin in g ajralm as q ism i b o 'lg an islo m d in i m a n ­