A muxitdinov, O. K. Qosimov

0
‘q bo‘ylab yo‘nalgan yuklanishlar (yuk avtomobillarida 
20
-
30 kN) kardan sharnirlarida, kardanli uzatmaning oraliq tayanchida, 
shuningdek uzatmalar qutisi va asosiy uzatmaning podshipniklarida 
qo‘shimcha yuklanishlar hosil qiladi. Shlitsali birikmadagi quruq 
ishqalanish shlitsalarning tez yeyilishiga sabab bo‘ladi, natijada kardanli 
uzatma balansirovkasining buzilishiga olib keladi.
0
‘q bo‘ylab yo‘nalgan yuklanishlar kardanli uzatmaning ishlash 
muddati boshqa asosiy agregatlarning ishlash muddatidan 2-3 marta 
kichik bo‘lishiga sabab bo‘ladi. 
0
‘q bo‘ylab yo‘nalgan kuch quyida­
gicha aniqlanadi:
p
_ ^ f Kmasf,U TPtnax P
* " C tU + d-»)
Nazorat savollari
1. Kardanli uzatmaga qanday talablar qo‘yiladi?
2. Kardanli uzatma qaysi ko‘rsatkichlari bo‘yicha tasniflanadi?
3. Kardanli uzatmaning qo‘llanilishi
4. Kardanli uzatmani loyihalashda qaysi parametrlar berilgan bo‘- 
lishi kerak?
82

---

5. Kardanli uzatmani loyihalashda qaysi parametrlar tanlab 
olinadi?
6
. Kardanli uzatmani loyihalashda qaysi parametrlar hisoblab 
topiladi?
7. Sinxron kardan sharnirida qanaqa kuchlanishlar hosil boMadi?
8
. Asinxron kardan sharnirida qana'qa kuchlanishlar hosil boMadi?
9. Kardan valinining eguvchi kuchi qanday aniqlanadi?
10. Kardan valini burovchi kuchi qanday aniqlanadi?
11. Kardan valida o ‘q bo‘ylab yo‘nalgan kuch qanday aniqlanadi?
12. Kardan valining buralish burchagi qanday aniqlanadi?„
13. Kardan valining kritik aylanishlar chastotasi qanday aniq- 
lanadi?
83

---

VIII. ASOSIY UZATMA
VIII.l. Asosiy uzatmaning vazifasi, talablar, tasnifl, qoMlanilishi
Ichki yonuv dvigatelining burovchi momentini yetarli darajada 
oshirish vazifasini faqat uzatmalar qutisi bajarsa, uning o ‘lchamIari va 
massasi oshib ketadi. Uzatmalar qutisini ixcham qilish uchun uning 
vazifasining bir qismini boshqa agregatga yuklash zarurati paydo 
bo‘ladi. Bu vazifani asosiy uzatma bajaradi.
Asosiy uzatma burovchi momentli muntazam oshirib berish va ba’zi 
avtomobillarda uning yo‘nalishini 90° ga o‘zgartirib berish uchun xizmat 
qiladi. Asosiy uzatmaning uzatishlar soni avtomobilning optimal tortish- 
tezlik va yonilg‘i tejamkorlik xususiyatini ta’minlab berishi kerak.
Asosiy uzatma o ‘z vazifasini samarali va ishonchli bajarishi uchun 
unga quyidagi talablar qo‘yi!adi:
- asosiy uzatma va yo‘I orasidagi masofa iloji boricha katta bo‘lishi 
uchun asosiy uzatmaning o ‘lchamlari kichik bo‘lishi kerak.
- shovqinsiz ishlashi kerak.
- umumiy talablar.
Asosiy uzatma konstruksiyasi bo‘yicha tasniflanadi:
- yakka (chervyakii, silindirsimon, konussimon, gipoid)
- qo‘shaloq (markazda joylashgan, ajratilgan)
Chervyaki asosiy uzatmalar hozirgi vaqtda kam qoilaniladi. Ular 
ba’zi ko‘p o ‘qli avtomobillarda ishlatilgan. Polni pasaytirish imkonini 
kamligi, avtobuslarda chervyakii uzatmani qo‘llanilishini chekladi. 
Chervyakii asosiy uzatma GAZ-3A va ZIS
-6
avtomobillarida qo‘llanil- 
gan. Silindrik asosiy uzatmalar dvigateli ko‘ndalang joylashgan oldi 
yetachi bo‘lgan avtomobillarda keng qo‘llaniladi.
To‘g ‘ri tishli konussimon asosiy uzatmalar zamonaviy avtomobil- 
larga o‘rnatilmaydi. Ular ottizinchi yillardagi Yaroslav zavodida 
chiqarilgan avtomobillarga o‘matilgan.To‘g‘ri tishli konussimon asosiy 
uzatmani o ‘miga ishlatilayotgan spiral (aylanali) tishli asosiy uzatmalar 
hozirgi vaqtda asosan (KAZ-4540) 
yuk avtomobillarida va (ZIL- 
431410, KamAZ, MAZ, KrAZ, Ural avtomobillarining hamma 
modellarida) qo‘shaloq asosiy uzatmasida konussimon jufitligida 
ishlatiladi. Sovet davrida ishlab chiqarilgan ZAZ-968, LuAZ, UAZ 
rusumli yengil avtomobillarda konussimon asosiy uzatma qo‘llanilgan. 
Shevron tishli konussimon asosiy uzatmalar tayyorlashi qimmat bo‘lgani 
uchun juda kam ishlatiladi.
84

---

I 
Gipoidli asosiy uzatmalar hozirda keng foydalanilmoqda. Ayni 
hqtda 
bu turdagi asosiy uzatmalar klassik kompanovkali yengil 
pftomobillarga yuk avtomobillariga o ‘matilmoqda.
I 
Markaziy qo‘shaloq asosiy uzatmada bitta karterda konussimon 
gipoid juftlik bilan silindrsimon shestemyalar juftligi joylashgan 
|p>4ladi. 
Bu turdagi asosiy uzatmalarni o‘rta va katta yuk ko‘taruv- 
ihanlikka ega bo‘lgan yuk avtomobillarda va avtobuslarda ishlatiladi. 
[Jeh 
o ‘qli avtombillaming oraliq ko‘prigidan o ‘tuvchi yetakchi val orqa 
b'prikdagi asosiy uzatmaga harakat uzatadi (KamAZ, «Ural» avtomo- 
Hllari).
“ 
Ikki qismga ajratilgan qo‘shaloq asosiy uzatma markaziy reduktor 
W g‘ildirakli uzatmadan (ba’zida bortli) tashkil topgan bo‘lib, katta yuk 
EO'taruvchanlikka ega boMgan avtomobillarda va o‘tag‘onligi yuqori