A. M. Butlerovning organik birikmalarning kimyoviy tuzilish nazariyasi. Organik birikmalar xossalarining kimyoviy tuzilishiga bog’liqligi. Izomeriya

Dinamik izomeriya – yoki tautometriya.
Tautometriya – harakatchan izomeriya hodisasi bo’lib, bunda kimyoviy tuzilishi turlicha bo’lgan ikki yoki bir necha shakldagi modda bir biriga oson o’tadigan holatda mavjud bo’la oladi.
Masalan : atsetosirka kislotaning etil efiri ikki tautomer shaklda keton va yenol shaklida bo’ladi.






Enol shaklli nomidagi “yen” uglerodlar orasida qo’sh bog’, “ol” esa gidroksil gruppa borligini ko’rsatadi.
Bu izomeriyaning boshqa izomeriyalardan farqi undagi izomerlarning bir - biri bilan ma’lum muvozanatda bo’lishidir.
Kimyogarlar u yoki bu reaktivni ta’sir ettirish bilan muvozanatni keton yoki enol hosilalarini olish tomoniga siljitishlari mumkin, ammo tautomerlarni to’la ajratish juda murakkabdir.
Metameriya - yoki radikallar izomeriyasi.
Bu holdagi izomeriya oddiy efirlarda, aminlarda, ketonlarda va shunga o’xshash birikmalarda uchraydi. Bu turdagi izomeriya tuzilish izomeriyasiga mansubdir.
Optik (ko’zgu) izomeriya.
Bunday izomeriya assimetrik uglerod atomlarda, ya’ni tarkibida assimetrik uglerod atomi bor birikmalarda uchraydi.
Ko’zgu izomeriya, bu moddaning ikki izomer shakli bo’lib, biri ikkinchisining ko’zgudagi aksidir. Ko’zgu izomeriyadagi moddalar fizik va kimyoviy xossalari bilan deyarli farq qilmaydi, ammo enantiomorf shaklda kristallanadi, ya’ni birining kristallari ikkinchisining kristallarining ko’zgudagi aksi kabi bo’ladi. Bular qutblangan nur tekisligini baravar burchaklarga, lekin biri orqada o’nga, biri chapga buradi. Agar qutiblanish tekisligi o’nga burilsa (+) yoki D bilan chapga burilsa (–) yoki L bilan belgilanadi. Bir moddaning ana shunday izomerlari optik izomerlar yoki optik antipodlar, qisqacha antipodlar deyiladi.
Bunday moddalar optik aktiv moddalar deyiladi. Agar aralashmada izomerlar soni bir xil bo’lsa, bular rasematlar deb yuritiladi va (+)( -) yoki α, harflari bilan belgilanadi.
Optik izomerlar bir biridan o’zining oynadagi aksi kabi farq qilganligi uchun ham ko’zgu izomeriyasi deb ham ataladi.
Optik izomerlar bir – biri bilan faqat qutiblangan nur tekisligini o’nga yoki chapga burish bilan farq qilib qolmay, balki asimmetrik uglerod atomida o’rinbosarlarning joylashuvi bilan ham farq qiladi. Masalan sut kislotasi va gliserin aldegidida optik izomerilarni E. Fisher taklif qilgan quydagi proeksion formulalar bilan ko’rsatish mumkin.