|
SITRUS (CITRUS) TURKUMI
Rutadoshlar oilasi tarkibida xalq xo‘jaligida eng katta ahamiyatga
ega
Sitrus (Citrus L.)
turkumi hisoblanadi. Bu turkumga
limon,
apelsin, mandarin, greyfrut
kiradi. Bulaming barglari doim yam-yashil
va po‘sti qalin boiadi. Barg bandi halqali, ba’zan qanotchali boiadi.
Barg plastinkasi tuxumsimon, ellipssimon, seret, yuz tomoni yaltiroq,
gullari oq, pushti rangda, aksariyati ikki jinsli, nihoyatda xushbo‘y
boiadi. Mevasi rezavor meva, po‘sti qalin b o iib , tarkibida efir moylari
ko‘p, eti sersuv, yumshoq, 8-15 uyali, urugiari aksari k o ‘p embrionli.
Sitrus o‘simliklar tropik va subtropik mamlakatlarda, jumladan,
Xitoyda, Birmada va Hindistonda o ‘sadi. MDH da Qora dengiz
atrofidagi tumanlarda o ‘stirilmoqda. Bu qimmatbaho o ‘simliklami
shimoliy tumanlarga tarqatish va u yerda o‘stirish sohasida katta ishlar
olib borilmoqda. Xitoy sitrusi yoki
shirin apelsin (Citrus sinensis
Osbesk.), nordon apelsin (Citrus aurantium L.), mandarin (Citrus
Reticulate L.), ajoyib sitrus yoki greyfrut (Citrus Paradise Macf.)
oddiy limon (Citrus limonium Burm.),
turlari mevasi servitaminligi
bilan, ayniqsa, diqqatga sazovordir. 0 ‘zbekiston sharoitlarida yopiq
gruntda yiliga ko'plab
miqdorda limon va greyfrut mevalari
yetishtiriladi.
FELLODENDRON (PHELLODENDRON) TURKUMI
Bu oilaning 9 ta turkumidan biri b oig an
fellodendron
turkumi
(Phellodendron)
ham xalq x o ‘jaligida katta ahamiyatga ega. Bunga
amur po‘kakli baxmal daraxti (Phellodendron amurense Rupr.)
ni
misol qilib ko‘rsatish mumkin. U katta daraxt bo‘lib, bo‘yi 30 metr,
siyrak shoxlanib, keng shox-shabba hosil qiladi. Tanasi tik o ‘sadi va
baxmalga o ‘xshash po‘stloq bilan qoplangan bo‘ladi. Yosh vaqtida
po‘stlog‘i tiniq kulrangda bo‘lib, so‘ng qorayadi va unda chuqur yoriqlar
hosil b o ‘ladi, uning qalinligi 6-7 sm ga yetadi. Po‘stlog‘idan po‘kak
ishlanadi, shuning uchun po'kakli daraxt deb ham ataladi.
Amur baxmal daraxtining yosh shoxlari g‘isht rangda. Barglari
murakkab toq patsimon tuzilgan, qarama-qarshi joylashadi, yonbarg-
chalari b oim aydi. Bargchalarining chetida mayda, moyli bezlar bor,
ulardan xushbo‘y hid chiqadi. Murakkab barg plastinkasining bandi va
pastki juft bargchalari och qizil rangda. Bu daraxt 6-8 yoshidan boshlab
hosilga kiradi. Gullari ikki uyli, ayrim vakillarida bir uyli, shoxlarining
uchida yig‘ilib, murakkab yassi shingilcha hosil qiladi. Changchi gullari
5 ta, tubi qo ‘shilib o ‘sib kosa hosil qilgan, 5 ta gulyonbargchalari bor.
Bu daraxt aprel-may oylarida gullaydi. Gullari shamol va
hasharotlar yordamida changlanadi. Rezavor mevalari sentabr oylarida
yetiladi. U lar smolali, besh urug‘li, xushbo‘y hidli bo‘lib, daraxtda
bahorgacha saqlanadi. Yetilgan mevalari yaltiroq, qora sharsimon bo‘lib,
eti yashil. U rug‘i juda mayda b o ‘ladi. Bahorda sepiladigan urug‘ini
stratifikatsiya qilish zarur. Yangi urug‘ini stratifikatsiya qilmasdan ekish
mumkin. Ular 15-30 kunlardan keyin unib chiqadi. Bu daraxt vegetativ
yo‘l bilan ham ko‘payadi. U ildizidan bachkilaydi va to ‘nkasidan
ko‘karadi. Unumdor yerlarda birinchi yillari tez, so‘ngra sekin o'sadi.
Bu turning areali Uzoq Sharq, Yaponiya, Koreya, Shimoliy Xitoy bilan
cheklangan.
Amur baxmal daraxti Manjuriyada, Shimoliy Kuril va Yaponiya
orollarida, ayniqsa, keng tarqalgan. U ninabargli hamda yaproqbargli
aralash o ‘rmonlarda o ‘sadi. Botqoq va sho'rxok tuproqli yerlardan
tashqari hamma joyda o ‘sadi. MDHning Yevropa qismida bu daraxt
XIX asming o ‘rtalaridan ko‘p ekila boshlandi. Sovuqqa, qurg‘oqchilikka
ancha chidamli. Semam tuproqli yerlarda yaxshi o ‘sadi.
Amur baxmal daraxtining xo‘jalikdagi ahamiyati nihoyatda katta.
Undan olinadigan po‘kak izolatsiya lentasi va linoleum uchun ishlatiladi
va undan mayda shisha asboblar uchun tiqin yasaladi. Yog‘ochining
o ‘zagi qo‘ng ‘ir g ‘isht rangda, ingichka atrofi sarg‘ish bo‘lib, oson
ishlanadi va pardozlanadi. U juda pishiq bo‘lib, chirimaydi, shuning
uchun yer osti inshootlarida foydalaniladi. Undan mebel ham yasaladi.
Uning lub qismida, po‘stlog‘ida sariq rangli modda bo‘lib, u
gazlamalami
bo‘yashda ishlatiladi.
Mevasi tarkibida tibbiyotda
ishlatiladigan alkaloid bor. U rran za ra li daraxt. Shaharlami ko‘kalam -
zorlashtirish, ihota o ‘rmon qatorljri b a r p ° etish maqsadida ekiladi.
SHAM SHODGULDOSHLAR (VUXASEAYE)
o i l a s i
Bu oilaning turkumlaridau e n g tavsiflisi - shamshod (Vixis)
turkum i bo‘lib, oila vakillarini t a ’riflashda uning ustida to ‘xtalib
o ‘tamiz.
SHAMSHOD (V U X U S ) TU R K U M I
Shamshod kichikroq daraxt b o ‘lib , b o ‘yi 10 m ga yaqin. Po‘stlo g ‘i
silliq, kul rang-yashil novdasi 4 q irrali. Barglari doim yashil, qalin
po‘stli, cheti tekis, kalta bandli b o ‘lib, novdada doira shaklida
joylashadi. Shamshod daraxti m art-aprel oylarida gullaydi. U ayrim
jinsli, bir uyli o ‘simlik boiib, yashil gullari y ig ‘ilib to‘pgul hosil qiladi,
eng uchki qismida urug‘chi gullari bittadan yoki 2-3 tadan b o iib
joylashadi, qolganlari changchi gul b o ia d i. Mevasi avgust-sentabr
oylarida yetiladi. U ko‘sak shaklida b o iib , uchki tomonida ustunchalar
qoldigidan hosil boigan uchta shoxchasi bor, yetilganda uch pallaga
ajraladi. Pallasi ichida qora, yaltiroq, oval shakldagi urug‘ joylashadi,
uning uchki tomonida oq o ‘siqcha bor. U ru g i endospermli.
Do'stlaringiz bilan baham: |
