A. K. Qayimov, E. T. Berdiyev dendrologiy a

Qora yoki sho‘rxok saksovuli (Haloxylon aphyllum (Minkv)
Iljin.) 
Taqir choilarda, sariq-sho‘rxok tuproqlarda, sho‘rlangan qumli 
va bo‘z tuproqlarda o ‘sadi. Tuproqni himoyalash, qumlami to'xtatish, 
yaylovlami saqlash kabi cho‘ldagi muhim meliorativ vazifalami 
bajaradi.
Bundan tashqari, qorasaksovulzorlar katta xo‘jalik ahamiyatiga ega. 
Chunki Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun ular mayda qurilish 
materiali hamda asosiy yonilg'i manbasi bo‘lib xizmat qiladi.
Qorasaksovul - 12 metr balandlikkacha o ‘sadigan daraxt yoki buta 
sifatida uchraydi. Qumlik o ‘simliklari ichida bular eng ulkanlaridir, 
Tanasi (poyasi) qing‘ir-qiyshiq, bog‘lamsimon, p o ‘sti qora, shox- 
shabbasi yoyiq panjarasimondir.
Yosh va yetuk paytida shox-shabbasi sharsimon (dumaloq) shaklda 
yoki to‘psimon, yoshi o ‘tgan sari o‘zgaradi, balandligiga o‘smaydi, 
aksincha eniga kengayadi, chunki o‘sish jarayoni susaygan sari shoxlari 
o‘tirishib yon tomonga qiyshayib o ‘sadi. Poyalari b o ‘lmali, mo'rt, suvli, 
to ‘q yashil, sho‘rxok - nordon ta’mli, osilib turuvchi bo‘lib, mayda 
g‘adir-budir o'simtalari bor. Barglari bo‘lmaydi, kurtaklari fevralda 
ochila boshlaydi. Gullari mayda 2 mm och -sariq rangli, ikki jinsli, besh 
qo‘rg‘onli.
Mevalari qanotchalar, meva chetlari bukilgan, atrofida qanotchalari 
bor, gul og‘zi bargchalaridan paydo boiadi. U rug iarid a spiralsimon 
murtagi bor. 5-6 yoshidan b a ’zida undan ham oldinroq mevaga kiradi. 
Ildiz tizimi o‘q ildizli, tuproqning nam qatlamlarida yoyilib o‘sadi. 
Mustahkam va pishiq tolalar bilan qoplangan, mayda ildizchalaming 
qurib qolishidan himoya vositasi b o iib xizmat qiladi.
Yog'ochining o‘zagi to ‘qroq rangda va zichroq b o iib , po‘stloq 
ostidagi qatlamidan farq qiladi.
Yosh paytida tez o‘sadi. Urug‘ ko'chati birinchi yilda 25-30 (120) 
sm gacha, to'nka o ‘simtalari 1 metrgacha; 6-10 yillik paytida balandligi 
5-7 metr, yog‘och tanasining yo‘g‘onligi 25-30 sm; 25-30 yillik qora 
saksovul esa 8-11 m balandlikkacha, yog'ochining y o ‘g‘onligi 40-50 sm 
gacha yetadi.
Hozirgi paytda saksovulning «jondor» shakli tanlangan boiib, tez 
o ‘sishi va kasallik va zararkunandalarga chidamliligi bilan ajralib turadi.
Qora saksovul 50-60 yil umr ko‘radi. Tuproqqa talabchan emas. 
Kuchli sho‘rlangan yerlarda ham o'sadi. Vodiy yerlarda hamda qum

---

barxanlari oraliqlarida katta bo‘lmagan maydonlami egallaydi. Qora 
saksovul ekinzorlari boshqa c h o i o'simliklaridan o ‘zgacha «qora 
o'rmon» tasavvurini eslatadi. Issiqqa, yorug‘likka talabchan, qurg‘oq- 
chilikka chidamli o ‘simlik. Kelib chiqishi bo‘yicha, urug‘idan, ildiz 
bachkilaridan k o ‘paygan va aralash qora saksovulzorlarga ajratiladi. 
To‘nka, ildiz bachkilaridan ko‘payish jarayoni qora saksovulzorlarda 18- 
20 yoshida kechadi. Aksariyat hollarda qora saksovul urug‘laridan 
ko‘payadi. U rug‘larining unuvchanligi bir tekis bo‘lmasada, yaxshi 
ko‘payish xususiyatiga ega. Kuzda ekilgan urug‘lar bahorda unib 
chiqadi. Qalamchalaridan ko‘paymaydi.