A. K. Qayimov, E. T. Berdiyev dendrologiy a

58-rasm. Qayinzor.
Oq qayin (Betula pendula Roth.) birinchi kattalikdagi daraxt b o ‘yi 
24-28 metrgacha o ‘sadi. Asosiy tanasi oq rangda bo‘lib juda m anzarali 
ko‘rinishga ega. Oq qayin nihollari birinchi yillari juda sekin o ‘sishi 
bilan ajralib turadi. 50 yoshlarida 25 m balandlikka o ‘sib, 24 sm 
diametrga ega bo‘ladi. Oq qayin erta hosilga kiradi,ochiq yerlarda 10-15 
yoshlarida, qayinzor o ‘rmonida 20-30 yoshlarida hosilga kiradi. Q ayin 
urugiarining unuvchanligi yuqori - 80%. Qayin yog‘ochidan oliy sifatli

---

faner tayyorlanadi. Bu qayin turi Rossiya o ‘rmonlarida keng tarqalgan 
daraxt turi hisoblanadi. K o‘kalamzorlashtirishda ahamiyati juda yuqori 
oq tanasi va chiroyli barglari manzarali hisoblanadi. Daraxt tanasidan 
qayin sharbati olinadi. Bulardan tashqari 
daur qayini (Betula daurica
Pall.) momiq qayin (Betula pubescens Ehrh), Ermann qayini (Betula
ermanii Cham.) 
kabi muhim turlari bor. Shimoliy Amerikada 
qog‘oz
qayini (Betula papyrifera Marsh.) 
keng tarqalgan. Barcha qayin turlari 
manzarali daraxtlar hisoblanadi, ko'kalamzorlashtirishda keng foydalani­
ladi. 0 ‘rmon xo‘jaligida ham qimmatli daraxt turlaridan biri hisoblanadi.
QANDAG‘OCH (ALNUS) TURKUMI
Turkumning vakillari daraxt yoki buta o ‘simliklaridir. Barglari 
oddiy tuzilgan, navbat bilan joylashadi. Kurtaklari 2-3 ta tangacha bilan 
o ‘ralgan bo‘lib, bandchali. Ular barg chiqarishdan oldin gullaydi. Guli 
ayrim jinsli, bir uyli, yig ‘ilib to‘pgul hosil qiladi. Changchi gullari 
silindrsimon kuchala hosil qiladi, ular kuzda novdaning yuqori qismida 
rivojlanadi. Urug‘chi gullari boshoq hosil qilib, kuzda novdaning tubida 
rivojlanadi. Shamol vositasida changlanadi. Urug‘chi gulining boshog‘i 
kuzda, yetilish oldidan qubbacha shakliga kiradi va shu holatda yetilgan 
mevalari bilan bahorgacha saqlanadi. Mart-aprel oyi boshlarida 
qubbachalar yorilib mevasi to ‘kilib ketadi va ular shamol vositasida 
tarqaladi. Daryo bo‘ylarida o ‘sadigan turlaming mevasi suv toshqini 
vaqtida suvga tushib tarqalishi mumkin.
Mevasi mayda, b o ‘yi 2-3 mm li, bir urug‘li yassi yong‘oqcha, 
qanotcha va uchki tomonida qurib qolgan ustunchaning qoldig‘i bor. 
Yong‘og‘i to‘kilib ketsada, qubbachalari daraxtda ko‘p vaqt saqlanib 
turadi, to‘kilgan urug‘lari qulay sharoitda unib chiqadi. Daraxt tez 
o ‘sadi, birinchi yil o ‘q ildiz, so‘ngra yon ildizlar chiqaradi. Ildizda 
tuganaklar hosil b o ‘lib, ularda atmosfera azotini to ‘plovchi bakteriyalar 
rivojlanadi. Bu tuganaklar dukkakli o ‘simliklar ildizidagiga nisbatan 
ancha ko‘p b oiad i. Ulardagi mikroorganizmlar yemi strukturasini 
yaxshilashda katta ahamiyatga ega. Daraxtlari to‘nkasidan ko‘karadi, 
ildizidan bachkilaydi. Y og‘ochi oq rangli, arralab qo‘yilgan yog'ochi bir 
qancha vaqtdan so‘ng qizil-qo‘ng‘ir rangga kiradi. Uning yog‘ochidan 
faner, mebel va turli idish-asboblar ishlab chiqariladi. Po‘stlog‘idan esa 
b o ‘yoq va oshlovchi moddalar olinadi. Bu turkumning 30 ta turi bor, 
ular shimoliy yarim sharda tarqalgan. MDH da yow oyi holda 12 turi 
uchraydi.

---