A. J. Tuychiyev Iqtisoiyot fanlari doktori, professor

Namunaviy balans yoki yozuv
. Bunday turdagi yozuvlar yil oxiri uchun yoki 
foyda va zararlar to’g’risida hisobotda keltirilgan saldo/ balans tarkibiy qismidan 
iborat. U analitik hisobdan unga faqat hisobot davri oxiri uchun balansni tashkil 
etuvchi bandlar kiritilishi bilan farq qiladi. Masalan, bu debitorlik qarzi bo’yicha 
analitik hisob ma’lumotlarini o’z ichiga oluvchi namunaviy balanslar, to’lov uchun 
hisoblar, xizmat ko’rsatish va ta’mir xarajatlari, yuridik xizmat xarajatlari, 
shuningdek, boshqa daromad bandlari. 
Natijalarni taqqoslash
. Bunday turdagi taqqoslash u yoki bu aniq summani 
tasdiqlaydi. Odatda, mijoz tomonidan hisobga olingan yakuniy natijalar boshqa 
axborot manbalari bilan bog’liq bo’lishi kutiladi. Bunga misol tariqasida bank 

---

210 
ko’chirmalarini ishlab chiqish, debitorlik qarzi bo’yicha analitik ma’lumotlarni 
taqqoslash (mijozlardan qarzdorlik tasdiqlari bilan) va etkazib beruvchilar 
hisobotlari bilan kreditorlik qarzini taqqoslashni keltirish mumkin. 
Haqqoniylikni tekshirish
. Nomidan ham payqash mumkinki, haqqoniylikka 
tekshirish bo’yicha yozuvlar auditorga muayyan sharoitda mijozning balansida 
xatolar bor-yo’qligini baholashga imkon beruvchi ma’lumotlarni o’z ichiga olgan 
bo’ladi. Auditorlar aynan haqqoniylikka tekshirish yordamida ko’pincha 
amortizatsiya xarajatlari, foydadan soliq ajratmalari va shubhali qarzlar bo’yicha 
to’lovlarni tekshiradilar. 
Amallarning umumlashma yozuvi
. Yozuvlarning yana turi amalga oshirilgan 
aniq audit amallari natijalarini umumlashtiradi. Misol tariqasida debitorlik qarzini 
tasdiqlash natijalarini umumlashtirish va tovar-moddiy qimmatliklar bo’yicha 
kuzatishlarni umumlashtirishni tilga olish mumkin. 
Qo’shimcha hujjatlarni tadqiq qilish. Xo’jalik operatsiyalarini yoki hisobot 
davri bo’yicha ularning qismlarini testdan o’tkazish jarayonida hujjatlar tekshirish 
tipida amalga oshirilgan analitik tekshirishlarni namoyish qilish uchun maxsus 
yozuvlarning butun boshli qatori tuziladi. Bunday yozuvlar yakuniy natijalarni o’z 
ichiga olmaydi va ular Bosh kitob bog’liq emas, chunki u shunchaki amalga 
oshirilgan testlarni tasdiqlaydi va aniqlangan natijalarni qayd qiladi. Ushbu 
yozuvlarda tekshirish maqsadiga nisbatan muayyan ijobiy yoki salbiy xulosalar 
bo’lishi kerak. 
Ishchi hujjatlarga egalik
. Buyurtmani bajarish davomida tayyorlangan 
ishchi hujjatlar, shu jumladan, auditor uchun mijoz tomonidan tayyorlangan 
hujjatlar auditorning mulki hisoblanadi. Bu hujjatlarni o’rganish uchun boshqa 
yana kimdir, shu jumladan, mijoz yuridik huquqqa ega bo’ladigan yagona holat 
chaqiriq qog’ozi bilan ular ashyoviy dalil sifatida sudga yuborilgan holatdir. Audit 
yakunlangandan so’ng, ishchi hujjatlar auditorda qoladi, shuning uchun u zarurat 
tug’ilganda ulardan kelgusida foydalanishi mumkin. Aksariyat auditorlik firmalari 
o’zlarida saqlanayotgan hujjatlar hajmini, shuningdek, ularni saqlash xarajatlarini 

---

211 
kamaytirish uchun, odatda, bir necha yildan so’ng ishchi hujjatlarni mikrofilmlarga 
ko’chirib qo’yishadi. 
Ishchi hujjatlarning maxfiylik xarakteri
. Mijoz bilan o’zaro munosabatlar 
maxfiylik xarakterida bo’lish zarurati “Kasb etikasi kodeksi”ning 301-qoidasida 
qayd qilingan. Unda shunday deyiladi: 
• Agar AICPA a’zosida mijoz tomonidan berilgan ruxsatnoma yo’q bo’lsa, 
kasbiy buyurtmasini bajarish natijasida olingan har qanday maxfiy ma’lumotlarni 
oshkor qilmasligi shart. Tekshirishlar davomida auditor muayyan miqdorda maxfiy 
xarakterga ega ma’lumotlarni, shu jumladan, idora xizmatchilarining oylik 
maoshlari, mahsulotlar narxi va ushbu mahsulotlarning qiymati haqida 
ma’lumotlarni oladi. Agar auditor bu axborotlarni bilishga haqqi bo’lmagan 
begona shaxslarga yoki o’z mijozining xizmatchilariga shunday ma’lumotlarni 
oshkor qilsa, auditorning u audit qilayotgan kompaniyaning rahbariyati bilan 
o’zaro munosabatlariga keskin putur etishi mumkin. Bundan tashqari, agar mijoz 
kompaniyaning xodimlari auditorning ishchi hujjatlarini ko’zdan kechirish 
imkoniga ega bo’lsa, u holda ular undagi ma’lumotlarni o’zgartirish mumkin. Shu 
bois, ishchi hujjatlarni himoya qilish uchun hamisha barcha zaruriy choralarni 
qo’llash lozim. 
Odatda, ishchi hujjatlar begona shaxslarga faqatgina mijozning bevosita 
roziligi bilan taqdim etilishi mumkin. Hatto auditor “o’z amaliyotini boshqa 
auditorlik firmasiga sotgan” holatda ham shunday bo’ladi. Biroq hujjatlar sud 
tomonidan talab qilingan bo’lsa yoki boshqa auditorlik firmalari ish sifatini 
ko’ngilli tekshirish dastur doirasida foydalanilsa, ruxsatnoma zarur emas.