А или заиф болалар шижшш1яси тошкент "у киту вчи" 19S 4

f o a c h
 
айницеа, Э.Фрейд ишларида очиб 
берилад и. Унинг ф икрича, барча шахеий сифатлар биологик мерос 
булиб х,исобланади. Биосоциал о^им тарафдорлари э с а , шахени у зл а-
рича и кки га буладилар. Инсоннинг рух,ий жараёнлари биологик моз^ият- 
га э г а були б , шахснинг йуналганлиги э с а , иктимоий 
, х,олатлар би­
лан белгиланад и. Реакцион психологияда купроц ижтимоий foh кен г 
т а р ц й л г а н . Б у н г а яодол мисол крлиб., Дюркгейм ишларини курсатиш 
мум кин. с у н г г и йилларда АКДца социализация назарияси ривожланти- 
р и л м о ^ а . Б у н азар и яга к у р а , инсон биологик "ж о н зо т" булиб туги -
ли б, х,аётнинг турли шароитлари таъсирида шахе булиб етилади. 
А сосий эътибор алоца, психологик бир-бирларини тушунишга берила­
д и . Ижтимоий-психологик гоялардан яна бири "Урганиш" назарияси- 
д и р. Шунга биноан, шахснинг х,аёти унинг алоцалари-Ургаш ш .билим- 
лар йигиндисини-узлаштиришдан иборатдир. 
(Э .Т о р н д а й к ). Шахе 
н а за р и я си А .Ф .Л а з у р с к и й , В.11 .Мясишев ишларида Узи га хос тарзда 
очиб бер и л ган . Рух,ий х у с у си я т л а р г а асосланиб шахснинг типик т у ­
зи лишини аниг^лаш мумкин. •'
Шахснинг д астл абки таркибий цисми, унинг йуналганлигидир.
Шахснинг кейинги таркибий к,исмига э с а , унинг имкониятлари 
билан ^обилиятлари тизими киради. Масалан, Алишер Навоийда шоир- 
лик цобилиятлари е та кчи л и к цилгай’* аммо шу билан бирга унда му- 
е а в в и р л и к , таълим -тарбияга оид, тарихга оид х,ам цобилиятлар бул- 
г а и . Ал-ХоразмиЙ, Абу Наср ал-Фаробий, Абу. Рай^он Беруний ва Оош- 
ip
алломаларда у з и г а хос маълум ^обилиятлар у с т у н тур ган . Шахс­
нинг учкн чи таркибий ^исмига характер , одоб-ахлоц, эътиборлилик, 
цУрслик каои х и слатлер киради. Шахснинг туртинчи таркибин к,исш
1 
ю^оридагиларпинг у с т и г а ь;урилиб, бош^ариш тизими ёки одатда "м ен " 
ту и у н ч а с и билап белги лан ад и . И .П .П авловнинг таъкидлашича, "Инсон 
Уз-Узи!П! бо ш ;арадиган, тугрилаб борадигап, х,атто такоыиллаштира- 
дигем 
1
'ур аккао ти зи м д и р ". Эиг ицори уз-узи н и бош:;ариш кишининг

---

е ти л га н ёшига тугри келад и . Уз-Узини бошцаришнинг у зи га хос ту р ­
лари мавжуд. шахсий сифатларга мацсадга й ун алган ли к, ахлоций 
тарби ялан ган ли к, шахенинг маънавий боИлиги, шахе мацеадининг бир- 
л и г и , шахенинг фаоллиги, шахенинг у зи га хоелиги ва бошк,а сифат­
лар киради. Шахенинг йуналганлиги деганда инеоннинг маълум бир 
фаолиятда фаоллик тизимидир. Шахенинг фаоллик сабабларини жуда 
цадимдан бошлаб цидирганлар. Масалан, бировлар рох,атланиш учун 
и и тилганлар, бошцалар эса вазиф аш бажариш учун интилганлар, 
бошца бировлар биологик интилиш, яна бировлар ижтимоий рах,бар 
булиш у ч у н , х,аракат циладилар. Лотин х,икматли сузларида таъкид- 
ланишича, "Мен инсонман, шу сабабли инсонга хос булган нарсалар 
мен учун цам бегона э м а с ", Б и зн и н гча, жуда Уринли ишлатилган жум- 
ла булса к е р ак . Хар бир конкрет шахе х,аёт мох,иятини, унинг цим- 
матини узи ча талцин эта д и . Бировлар илм-фан билан, бировлар санъ- 
а т билан, яна бировлар х,аётнинг бош.",а бир сох,асидан л а зза т олади- 
л а р . Цизициш-шахенинг маълум маибаларга нисбатан х,аётда ту т г а н
Урнига цараб нисбий муносабатидир. Кизицишнинг турл ар ига: моддий, 
маънавий ва ижтимоий цизицишлар киради. Цизициш даражаларига 
кУра пассив ва фаол булиии мумкин.
Болалар циэициши х,ажмига кУра х,ам турл ар га булинади. Юцори- 
да цатор шахсга оид маълумотлар баён этд и к , аммо бу каби х ислат- 
лар ацлий нуцеонли болаларда цандай кечиши х;а^ида кам тух тал д и к. 
Ацли заиф болалардаги шахсий сифатлар узи н и н г цатор х усусиятлари 
билан нормал болалар хусусиятларид ан фарц к,илади. Б у хусуси ятл ар
улардаги бош мия нуцеонларининг мозмуни билан йелгиланади. Шуни 
айтиш Уринлики, бош миянинг х,ар бир касали мумкин цадар у зи га
хос шахсий сифатлар келтириб чицарар эк а н . Масалан, шизофрения, 
бощ мия 
захми, турли даражадаги жарох,атлар, турли гкумли 
насал л и кл ар , энцефалитлар, наслий касалли клар ва бошца узлари- 
нинг ы ахсус асоратларидан ташцари, яна умумий шахсий нуцсон- 
лар ^ам келтириб чицарар эк а н . Б у х,ацда цисман 3 булимда маълу- 
мотлар берилган. Иунга царамай, айрим фикрларни айтиб утиш 
мумкин. Шуниси дивдатга сазо во р ки , ацли заиф болаларда салбий 
шахсий сифатлар нормал болалардан бирмунча ос он шаклланар эк а н . 
Бун и н г боиси, улардаги иродавий х,ислатларнинг 
бушлиги, хох,иш- 
ларнинг етишмаслигидир. Шу сабабли ацли заиф болалар билан таъ-
лим-тарбия жараёнларида, уларда ижобий шахсий сифатлар шакллан- 
тириш вацтларида ушбу омилларни эътиборда тутмо ; 
даркор.

---

Дунёцараш ниыа? Унинг ацли заиф болаларда шаклланиши цандай ке- 
чад и? Дунёцараш - та б и а т , жамият, кишилик тафаккурига б улган
ыуносабатлар тизимидир. Дунёцарашнинг узи га хос сифатлари мавжуд.
Б у л а р г а : илмийлик, изчиллик ва мацсад Оирлиги, мантилий 
боглицлик^конкретлик, фаолият ва хулцнинг бирлиги, боглицлиги 
киради. Шахенинг рах,барлик лавозимларида 3 та тоис^за кишилар 
к у з г а ташланар з к а н . I . Авторитар ти п . Бундай 
типдаги рах,бар 
буйру^бозлик усулидан фойдаланиб, боищалар фикрини эшитгиси кел- 
иайди. 2 . Демократик ти п . Бундай типдаги рах,бар асосан жаыоа 
фикри орцали иш юритади, барчанинг таклифларини инобатга олади.З. 
Уз 
х,олига ташлаб 
1
$ й и л ган рах,барлик. Ноиидан куриниб турибдики, 
бундай рах,барлар ишни Уз х,олатга ташлаб цуядилар. Бундай зкойлар- 
да рах,барнинг бор-йУцлиги сезилмайди. Шахсни шакллантирадиган 
омиллардан бири м ехнат, алоца ва билим эгаллаш караоиларидир. 
Бо л а, кишилар орасидаги муомала , алоца воситаларига ти л , ишо- 
ралар, мимик х,олатлар киради. Болалар орасидаги муомала турлари- 
г а : шахслараро, шахе ва гурух,лар орасида, х,амда гурух-гурух^ар 
тури киради. Болалар орасидаги муомала цисца ва узо к муддатли 
булиши мумкин. Бирор тема юзасидан маълум вацтдан бир неча соат- 
гача давом этад иган муомалани ^исца муддатлига киритам из. Узоц 
муддатли э с а , вацт жих,атидан цисца муддатлидан узоц давом зтади. 
Тугаллан ган ва тугалланм аган ало^алар булиши мумкин. Бола шахеи­
нинг шаклланишида етакчи омиллардан яна бири Уз-Узига х,аедоний 
бах,о беришдир. Махсус текширишларнинг кУрсатишича, ацли заиф бо­
лаларнинг Узларини бах,олашлари бирмунча юцори эк а н . 
Шахенинг 
рух,ий тузилишида ирода х,ам маълум Уринга э г а . Ирода асо сап онг- 
ли, ма^садга мувофиц х,аракатларда наыоён оулади. Ирода маълум . 
конкрет шароитларда, турли фаолиятларда шаклланиб боради. Илм^' 
фан юту^ларига асо слан и б, ёрдамчи мактаб ходимлари ацли заиф бо­
лаларда 
таълим-тарбия жараёнларида шахеий сифатлар тарбиялайди- 
лар. К,атор муаллифларнинг курсатиш ларича, а^ли заиф болалар та- 
шаббус к у р с а т а олмайдилар. Уз х,аракатларини х,ам тар ти б га сола ол- 
майдилар. J1.С .В и го тски й Сеген фикрларига 
1
$шилиб, ацли заиф бола­
ларда интилишларнинг заифлигини кУрсатад и. "Ацли заиф болаларда- 
ги бево си та шахеий ахло^ий нуцеон, е та кчи , асосий нуцеондир",- 
деб кУрсатади Ви го тски й .
П.Л.Коломинский томонидан aryiи заиф болаларнинг шахеий 
сифатларииинг иаклланиши ёрдамчи мактабларда г^андай кечнглиш

---

ц а т о р тажриба ишлари б и лан те к ш и р а д и . Б у н д а , а ц л и заиф б о л а л а р -
i ’a синф х а м о а с и н и н г т а ъ с и р и м а с а л а л а р и о ч и б б е р и л а д и .
.
Шундай ц и ли б, ёр дам чи м а к т а б !? ^ у в ч и л а р и н и н г шахеий е и ф а т -
л а р и н и н г шаклланиши, нормал б о л а л а р д а г и д е к , б о л а т а р а о д и ё т и д а
о н т о г е н е з д а юз б е р а р э к а н . Аммо, бу ж а р а ё н д а о и л а , м а к т а б ва мех,- 
н а т ж ам оаеини нг ?рн и алох,ида ах,амиятга э г а .
С авол ва топширицлар
1 . Ацли заи ф б о л а л а р д а г и шахеий с и ф а т л а р н и н г п о т е р и ш а к л л а -
ниш с а б а б л а р и н и гап и р и б б е р и н г .
2 . "Ах,лоций н у ц е о н л и л и к " н а з а р и я с и н и тан ц и д и й тах,лил цилиб 
б е р и н г .
3 . Ацли заиф б о л а л а р шах еининг й у н а л г а н л и г и ^ а н д а й куриниш 
к а с б э т а д и ?
4 . Ацли заиф бола эх,тиёжларининг 5 з и г а х о с томонларини очиб 
б е р и н г .
9 . Ацли заиф б ола ш ах еи н и н г шаклланишида и р с и л т н и н г Урни 
ц а н д а й ?
6 .
Ацли заиф бола ш а х е и д а г и н у ц е о н л а р н и к о р р е кц и ял а ш н и н г 
и м к о н и я т л а р и х,ацида е у з л а б б е р и н г .
А д а б и ё т л а р
1 . Рубинштейн С .Я . П си х о л о г и я у м т с в е н н о о т с т а л о г о школьни­
к а . , М ., 1 9 8 6 . ,
1 5 0 - 1 5 9 = б е т л а р .
2 . В и н оградов а А .Д . П ракти кум по п с и х о л о г и и у м с т в е н н о о т с т а ­
л о г о р е б е н к а . , 1 9 8 5 . , 3 4 - 4 1 = б е т л а р .
3 . З е й га р н и к Б . В . П а т о п с и х о л о г и я . , М . , 1 9 7 6 . , 1 7 9 -2 1 1 = б е т ­
л а р .
4 . Вохидов М. Б о л а л а р п с и х о л о г и я с и . Т о ш к е н т . , 1 9 8 2 . , 6 9 - 9 0 =
б е т л а р .
5 . Крутецкий В . А . , П с и х о л о г и я . М ., 1 9 8 0 . , 5 7 - 5 8 = б е т л а р .

---

13= 
Б 
S
Л И М • А К, ЛИ ЗАИФ БОЛАЛАРНИНГ Х^ССИЁТ ВА 
ИРОДА СИФАТЛАРИ
Инсон а т р о ф -м у х ,и
1
д а г и т у р л и - т у ы а н н а р с а в а ^ о д и с а л а р н и и д -
р о к цилвр э к а н , у б у н а р с а л а р г а н и с б а т а н э ъ т и б о р с и з ^ о л а о л ы а й -
д и . Инсоннииг а к с этти р и ш х а р а ё н и х,ар доим ф аол м азм у н га з г а .
Б у н и н г с а б а б и ш уки, ин сон а т р о ф д а г и
н а р с а л а р н и идрок ц и л а р э к а н ,
шу н а р с а л а р г а . н и с б а т а н маълум бир м у н о с а б а т д а б у л а д и . Б у н г а
мисол ц и л и б , б и з г а а й р и м н а р с а л а р н и н г ён,иишда ка й ф и я т н и н г к у т а р и -
лиши, бу н а р с а л а р ё н р а г а н д а э с а , кай ф и яти ы и зн и б у з и б , д и л и м и з н и
хи ра цилишини к у р с а т и ш и м и з ыуыкин. Умуман, а т р о р д а г и б а р ч а н а р с а ­
л а р г а н и с б а т а н маълум м у н о с а б а т д а о у л а м и з ва уларни а к с э т т и р а -
м и з .
Х исси ёт д е б ташци о л а м д а ги н а р с а ва х,одисаларга н и с б а т а н ■
б у л г а н м у н о с а б а т л а р и ы и з н и н Г ва бу м у н о с а б а т л а р и м и з д а н х,осил б у ~
л а д и г а н ички к е ч и н м а л а р и м и з н и н г о н ги м и з д а а к с зтти р и л и ш и га а й т и -
л а д и * Деы ак, б и з н и н г х , и с - т у й г у л а р и ш з у з и г а хос а к с эттириш ж а -
ра ё н и б у л и б , б ун да н а р с а ва 
х,о дисал арни{1Г 
б е в о с и т а у з и э м а с , 
б а л к и шу н а р с а л а р н и
а к с
эттириш ж а р а ё н и д а х,осил б у л а д и г а н и ч к и
к е ч и н м а л а р в а м у н о с а б а т л а р а к с э т т и р и л а д и . Шулар а с о с и д а аи тиш
мум ки нки , б и з д а г и ^ и с - т у й г у л а р у з ~ у з и д а н и з а г а к е л м а с д а н , ташци 
о л а м д а г и н а р с а ва х ,о д и с а л а р н и н г т а ъ с и р и б и л а н б о г л и ц х,олда ю з а г а
к е л а р э к а н . Киш илардаги х ,и с - т у й г у л а р о д а т д а , яуфт-исуфт б у л и б к у з -
га т а ш л а н а д и . Б у л а р г а
м и с о л
ц и л и б , ё ц и м ли -ё к .и м с и з, 
х у Ш -н о х у ш , 
х у р с а н д ч и л и к - х ,а ф а ч и л и к , мух,аббат - н а ф р а т , ш о д л и к - г а з а б ва боища 
х.олатлар ни к у р с а т и ш и м и з мум кин. Шу кУринишдаги ; х,иссиётлар 
с у б ъ е к т и в м а з м у н г а э г а бУлиб, у л а р н и н г ташци ифодаси х,ам О х л а д и . 
Бу Уринда х,ушчацча^ одам б и лан г а м г и н одам ни н г баш арасини к у з
о л д и н г и з г а к е л т и р и б кур иш ин ги з о о о н . Бу*куриниш б о л а л а р д а
а й н и ц -
са
я э д о л к у э г а т а ш л а н а д и
,
Н и с б а т а н ёши к а т т а кишилйр У з л а р и н н н г
х,и ссиётл ар и ни н и с б а т а н яширишлари мум кин. Аммо, б о л а л а р б у н и и г
у д д а с и д а н чица о л м а й д и л а р . Ацли заи ф б о л а л а р д а бу к а б и х,иссий 
курин иш лар би рм ун ча х у н у к , д а г а л р о ^ шаклда к у р и н а д к . Ч у н к и , а ^ -
лий н у ц с о н л и б о л а л а р н и н г х ,и с - т у й г у л а р и бирм унча " р а н г с и з " м аъ н о 
к а с б э т а д и .
Киш илардаги х ,и с с и ё т л а р у з и н и п г ю зага келиши н у ц т а и - н а з а р и -
д а н о д а м н и н г э х , т и ё л л а р и , ц изи циш лари ва интилишлари б илан ч ам О ар - 
ч а р с бокли!^ б у л а д и . М а с а л а н , о д а м н и н г о р г а н и к з х ,ти ;к л ар и н и ц о н -

---

ди риш б и лан б о г л и ц б у л г а н х ,и сси ётл ар о д ам д а ро х ,а т л а н и ш , ц а н о а т -
ланиш т у й г у л а р и н и к е л т и р и б ч и ц а р а д и . Б у х , и с с и ё т л а р н и н г ц о н д и р и л -
м а с л и г и н а т и ж а с и д а киш ининг рухи тушиб, к а й ф и я т л а р и б у з и л и б ,
а з о б л а н и ш и , т о ц а т с и з л а н и ш и к у з г а т а ш л а п а д и . Инсон ёши у л г а й г а н
с а р и и о д д и й ва м а ъ н а в и й эх ,ти ё^л ар ю з а га к е л а д и . Ана шу у з г а р и б ,
ю к с а л и б б о р а ё т г а н эх ,т иё ж л а р га мос рав иш д а о д а м н и н г х ^ с с и ё т л а р и
^ам у з г а р и б б о р а д и . Н атиж ада одам да б о р г а н с а р и я н г и - я н г и х,ис- 
с и ё т л а р , шу зкумладан, м а ъ н а в и й , и н т е л л е к т у а л в а э с т е т и к х , и с с и ё т -
л а р п а й д о булиб б о р а д и . Х и с с и ё т х(ам бошка 
рух,ий ж а р а ё н л а р с и н - ' 
г а р и о д а м н и н г ф а о л и я т л а р и д а в о м и д а к у з г а т а ш л а и и б т у р а д и . У ёки
бу ф а о л и я т д а в о м и д а ю з а г а к е л г а н х и с с и ё т а н а шу ф а о л и я т н и н г У з и ­
г а т а ъ с и р ц и л и б , уни у з г а р т и р и б б о р а д и . М а с а л а н , х о х , л а м а с д а н ,
У зики м ак б у р цилиб и ш л а ё т г а н одам иши б и л а н , с и д ц и ^ и л д а н
и ш л а - 
ё т г а а одам ишининг у н у м д о р л и ги Урта& ида ж уда к а т т а ф а р ц б у л а д и .
О д а м н и н г кай ф и яти ч о г , х у р с а н д , рух(и т е т и к б у л г а н д а иши х,ам 
б а р а к а л и б У лади . А к с и н ч а , од а м н и н г дили г а ш , ^ а н д а й д и р таш в иш - 
ли ё к и Fa-мгин б у л г а н д а
1
$ л и ишга б о р м а й д и . Ана шу жих,атдан о л -
г а н д а х,и исиётни нг инсон х(а ё т и д а г и роли жуда к а т т а д и р . Шуни а й т и б
Утиш У р и н ли к и , киши х,и ссиёти 
бойца рух,ий ж а р а ё н л а р г а х,ам 
т а ъ с с р к.илад и. М а с а л а н , од а м н и н г рух,и т е т и к , х у р с а н д б у л г а н п а й т -
д а у н и н г и дроки ж о н л и , з с д а олиб цолиши х,иссий т у й г у л а р г а б о й ,
т а ф а к к у р и у т к и р , н утци э с а ч е ч а н б у л а д и . Одам х,исларц у н н н г и ж о -
дий ф а о л и я т и н и ф а о л л а ш т и р а д и . Мана шулар с а б а б л и , х ,и ссий тн и н г
и н с о н х,аёти д аг и ах,ам ияти ни н а з а р д а т у т и б , б о л а л а р г а билим бериш д а 
маълум билимлар т и з и м и , Уцув х,амда м а л а к а л а р н и У злаш тири б о л и ш л а -
ри .билан ч е к л а н и б цолмай-, б ал к и у л а р д а а т р о ф д а г и н а р с а ва х,оди- 
с а л а р г а т у г р и , с о г л о м м у н о с а б а т , юксик а х л о ц и й , и н т е л л е к т у а л ,
э с т е т и к х ^ с с и с т л а р н и х,ам т а р б и я л а б бориш к е р а к . Инсон б а р ч а
ф а о л и я т л а р и ишлаши, билим олиши, и ход щилиши ж а р а ё н л а р и д а х у р с а н д -
л.ик, х а .р а л и к , цУрцинч, х,аяжонланиш ^ о л а т л а р и н и н а м о е н э т а д и . -
Б у х ,о л а т л а р н и н г б а р ч а с и ру х ,и яти м и зни н г а к с оттири ш в а з и ф а с и д и р .
А г а р с е з г и , и д р о к , т а с а в в у р ва т а ф а к к у р д а н а р с а ва х ,о д и с а л а р
о н г и м и з д а а к с э т с а , х,и с с иё т д а э с а ш а х с н и н г б и л и б о л и н а ё т г а н н а р ­
с а л а р и н и н г м а з м у н и , мох,и ятига м у н о с а б а т и д а х,н сси ёт к у з г а т а ш л а -
и а д и . Х и ссиёт маълум бир ш а х с н и н г таыци м ух,и тга б у л г а н ы у н о с а б а -
т и д и р . Шу б и л а н б и р г а х(и с с и ё т и н с с н б и л и м л а р и с и з , ^ о л и н т и с и з
ю з а г а к е л м а й д и . Чаш^оц кишига би р пи о л а с у н х.узур б а п ш л а с а , 
ч а н ^ а н а г и п кшшпи 6c.x,y:iyp i;k л п д к . '.'"к u , с а й г а м м л-у л б . ? л и т iiyciiijft-

---

ни б е р и л и б т и н г л а й с и з , а г а р д а м у с и ц а ё ^ а с а ч и ?
•Х.иссистнинг в а з и ф а с и икки хил б у л а р э к а н . Б у л а р д а н б и р и
с и г н а л бериш б у л с а , иккинч'и.си бош царув чи лик в а з и ф а с и д и р , Я ъ н и , 
и нсон с и г н а л л а р н и ц а б у л ц и л г а ч , шу а с о с д а Узининг ф а о л и я т -
л а р и н и боищариб б о р а д и . Б а ъ з и ;<олларда х(и с с и ё т жуда юцсри ч е г а -
р а г а е т с а , к у з ёш и ни н г чициши, юз м и п и к а л а р и д а т у р л и У з г а р и ш л а р
с о д и р булиши м у м к и н . И а ъ л у м о т л а р г а К а р а г а н д а , одам й иги си а с о -
с а н 15 д а ц и ц а д а в о м э т а р э к а н . 1!!у в а ц т ш а х е н и н г "юмшаши" у чуй
е т а р л и х ,и соблан ар э к а н . Illy вав;тдан к ей и н киши е н г и л л и к х,ис г^ила- 
д и . Инсон р у х ,и ят и н и н г п с и х о ф и з и о л о г и я с и н и т е к ш и р га н П . В . с а м о н о в -
ш ш г т а ъ к и д л а ш и ч а , ш а х е н и н г х а б а р д о р л и г и у н и н г х ,и ссиётл ар и н и
к а м а й т и р а р э к а н . . Е к и , шахе би л и м л ар д о и р а с и н и и г к е н г а й п б боригаи 
х ,и е е и ё т н и н г кам а й и ш и г а олиб к е л а р
э к а н . Б и з н и и г ч а , бу ф и к р л а р
б и р м у н ч а м у н о з а р а л и д и р . Х и с с и ё т л а р Уз н а в б а т и д а маъноли я ъ н и ,
юз м у с к у л л а р и н и н г х ,а р а к а т л а р и ва пантом и н и к т а н а м у с к у л л а р и х,а- 
р а к а т л а р и б и л а н б и р г а к е ч а д и . Самимий х у р с а н д б у л а ё т г а и к и ш ин ин г 
к у з л а р и д у м алоц лаш и б я л т и р а й д и . Уз н а в б а т и д а инсон л а о л а р и х,ам 
х у р с а н д ч и л и к б е л г и л а р и н и б и л д и р а р э к а н . Х у р с а н д б у л а ё т г а н киши­
н и н г
1
$ л л а р и У з - У з и д а н цучоцлашиш учун очи либ к е т а р э к а н . Н утц 
и ш о р а л а р и , о в о з р е а к ц и я л а р и , мимик б е л г и л а р м у о м алан и н г у з и г а
х о с н о з и к б е л г и л р р и с а н а л а р э к а н . Кишилар к у л г й с и с у н ъ и й , х е ф а -
л и к , х у р с а н ч и л и к , са м и м ийли к б е л г и л а р и булиши мумкин п к а н .
, Ч а р л з Д а р в и п н и н г т а ъ к и д л а ш 'и ч а , и н с о н н и н г д а с т л а б к и а в л о д л а р и д а г и
и ф о д а л и , м аъноли х , а р а к а т л а р и у л а р н и н г сав;ла ниш лари учун ё р д а м
б е р г а н . Инсон рух,ияти жуДа м у р а к к а б т у з и л и ш г а э ^ а . У ем и р л ар д а 
х)и с с и ё т б и л а н у н и н г ифодаланиш шакли У р т а с и д а у й гу н л и к б у л м а с л и -
ги м у м ки н . Инсон ёши у л г а й г а н с а р и , у н и н г т а б и а т и н озиклаш иб 
б о р а р э к а н . Х ам д а, у н и н г х,иссий ифодаланиши м у р а к к а б л а ш а д и . 
Б а ъ з а н к а й ф и я т н и н г у с т у н л и г и а с о с и д а х,айрон цолиш, ц о н и ц м а с л и к
я ш и р и н га н булиши м у м к и н . Нук.сонли т а р а в д и ё т д а э с а , юцоридаги 
кУриниш ва х ,о л атл ар у з и н и н г ц а т о р х у с у с и я т л а р и билан а я р а л и б
т у р а д и . Aiyuiii н у ц е о н л и б о л а л а р д а х ^ с с и о т н о р и а л б о л а л а р д а г и д е к
р а н г - б а р а н г б у л м а й д и . Норма л б о л а л а р д а хур са^чиликн.и и ф о д а л о в ч и
У нлаб х,и с с nit е н ф а т л а р булиши мум ки н. Лммо, ак,ли заиф б о л а л а р д а
б у к у р с а т к и ч :!:уда х,ам ч е г а р а л а н г а н б у л а д и . Х и с - т у й г у л а р б и р - б и р -
л а р н б и л а н ч а и б а р ч а с б о г л : и у ( и р . Т у й р у л а р х,иссиёт а с о с и д а р и з о ж -
л а п п б , а а к л л а п и б б о р а д и . Хиссий ^ о л а т л а р о в ^ а т е г а н д а , к и й и н и ш - 
д а , л и а с д а , «.ппсиИ- э х . т н ё л д а , yiii^yra б;7лган интилишдо ы з а г а к е л а -

---

д и . Х а ё т д а у ч р а й д и г а н турли х,идлар, ш о в ц и н л а р , о в о з л а р кишида 
ту р л и х(и с с и й а к с т а ъ с и р л е р н и ю з а г а ч и ц а р а д и . хис в а т у й г у л а р
б и р - б и р л а р и г а б о г л и а д и р . Хис'ситт и н с о н г а в а х ,а й в о н л а р га х о с х у -
с у с и я т д и р . Инсон у з эх.тивж лари га х,айвон к а б и " т а ш л а н м а с д а н " , 
б а л к и у з т а л а б л а р и н и м ад ани й х у л ц н о р м а л а р и а с о с и д а ц о н д и р а д и .
Т у й г у л а р ва х ,и сси о тн и н г б о г л ш у ш г и д а н т а ш ц а р и , у л а р н и н г а с о с и й
с и ф а т л а р и х,ам б о р . Т у й г у л а р н и н г к е ч и ш и , б о с ц и ч л и л и г и ва д и н а ы и -
к а с и б и л а н х а р а к т е р л а н а д и . Хар ц а п д а й х,и с с и й ‘ х,олатлар ё и ж о б и й , 
ё к и с а л б и й мазм ун к а с б этиши м у м ки н . х и с - т у й г у л а р ц а р а м а - ц а р ш и
I 
ы а з и у н г а э г а . М а с а л а н , х у р с а н д ч и л н к = х а ф а ч и л и к , ё ц и м л и - ё ц и м с и з ,
ы у х .а б б а т - н а ф р а т к а б и л а р . Х и с - т у й г у л а р н и и г ф и з и о л о г и к а с о с и д а
бош мия п у с т л о ц о с т и м а р к а з л а р и н и н г ц У згалиш и ва в е г е т а т и в а с а б
т и з и м и д а г и У згар и ш л ар ё т а д и . Хиссий ^ о л а т л а р н а ф а с олиш, о в ц а т -
ланиш, цон ай лани ши ва бошка т и з и м л а р д а к,а тор у з и г а х о с У з г а -
р и ш л а р га олиб келиши м ум ки н . Хиссий х,олларда цон б о с и м и , юрак 
уриши, к у з ц о р а ч и г и , н а ф а с олиш У 'згариб туриши м ум ки н. Б у и д а й
х,олларда 
киш ининг т е р л а ш и , щизариши ё к и о ц а р и ш к к у з а т и л а д и .
Д е м а к , киш ининг х,иссий х ,о л а т л а р и д а т а н а н и н г ф и з и о л о г и к в а з и ф а л а -
ри у з г а р а р э к а н . М а с а л а н , х а ф а г а р ч и л и к д а
юрак уриши с у с а й с а ,
цУрцинч х ,о л а т л а р и д а юрак уриши т е з л а ш а р э к а н . Шу с а б а б л и . мумкин 
ц а д а р рух,ий н у ц с о н л и л а р х,аддан ташк,ари х у р с а н д ёк и хаф а б у л и ш л а -
ри м а ц с а д г а му вофиц э м а с . Маълум б у л и и и ч а , и н с о н бош м и я с и д а
" х у р с а н д ч и л и к " в а " х а ф а ч и л и к " м а р к а з л а р и б о р э к а н . Х .и с с и ё т н и н г
к е ч и ш и га и кки нч и с и г н а л т и зи м и х,ам т а ъ с и р э т а д и . Х ^ с - т у й р у л а р
шахсни б е з а б т у р г а н " л и б о с " с и н г а р и б и р н а р с а д и р . Х ^ с - т у й р у л а р
Уз ы а з м у н и г а в а а х ,а м и я ти г а к у р а а х л о ц и й , а ц л и й в а э с т е т и к х,ис= 
т у й г у л а р к а б и т у р л а р г а б у л и н а д и . А хлоци й х , и с - т у й р у л а р ш а х е н и н г
У з и г а ва бош цалар х у л ц и г а . б У л г а н м у н о с а б а т и д а к у з г а т а ш л а н а д и .
Д У стли к, в а т а н п а р в а р л и к , в и к д о н , б у р ч к а б и л а р д а наыоён б у л а д и .
АцлиИ х,ис= т у й г у л а р ац ли й ф а о л и я т ж а р а ё н л а р и д а юз б а р а д и г а н ^ о -
л а т л а р г а а й т и л а д и , ,К ,и зиц увч анли к, х,айрои 
1
\о ли ш , ишонч, и к к и л а -
ниш, х а з и л , п и ч и н г , м е ъ ё р и д а н таш цари т а н ц и д и й м у н о с а б а т шулар 
ж у м л а с иг а к и р а д и . Э с т е т и к ^ и с - т у й г у л а р г у з а я н а р с а л а р н и и д р о к
э т г а н д а ю з а г а к е л а д и . Хиссий х ,о л а т л а р г а ц у й и д а г и л а р к и р и д и . К а й -
ф и я т , аф ф е к т и в х ,о л а т л а р , э х .т и р о с . К ай ф и я т у н ч а л и к к у ч л и б у л м а -
г а н , л екин н и с б а т а н у з о ц в а ц т д а в о м о т а д и г и н х,исси!1 х . о л а т л а р -
д и р . К ай ф и ят , яъни о д а м н и н г х у р с а н д Г: 
к 
и г а п г и п к а й ф и я т и х/;ч 
в а ;'т с а б о б с и з ю з а г а к е л м а й д и . ки1|ч'ц*гг;1.:11Г x y u ijuu н о х у и б у л и и и

---

б и ри н ч и н а в б а т д а о д а м н и н г с и х , а т - с а л о м а т л и г и б и л а н б о г л и к ,д и р . 
О д а т д а , одам да к а й ф и я т н и н г у ёки бу т у р и у с т у н булиши м ум ки н . 
Л е к и н , одам у з к а й ф и я т и н и н г дули булиб д о л м а й , уни бо ш дар а б и -
лиши к е р а к . Б о л а л а р у з л а р и н и н г к а й ф и я т л а р и н и к а т т а о д а м л а р г а
н и с б а т а н и д о р а ц и л а о л м а й д и л о р . Ииглаб т у р г а н б о л а н и н г каИ ф и - 
я т и н и а р з и м а г а н н а р с а б и л а н у з г а р т и р и б юбориш мумкин. Б о л а л а р -
д а г и к а И ф и я т н и н г б е ц а р о р л и г и н и н г с а б а б и у л а р д а г и тормозланиш
ж а р а ё н л а р и н и н г яхши р и в о ж л а и м а г а н л и г и д и р . Аффект т у с а т д а н п а й д о
б у л и б , т е з у т и б к е т а д и г а и , ннх,оятда к у ч л и х,иссий х ,о л а т д и р . Аф­
ф е к т х,олати юз б е р г а н в а д т д а одам нин г о н г и х и р а л а ш и б , фикр цилиш 
ц о б и л и я т и
с у с а я д и . Аффект п а й т и д а одам жуда ц а т т и д
о р о з
б и л а н
гапириши ва ножу я х р р а к а т л а р н и цилиб юбориши мумкин. Эх/гирос 
у з о д д а в о м э т а д и г а н , а н ч а г и н а к учли х ^ с с и й х,о латди р. Эх,тирос 
б и л а н и ш л а г а н д а о д ам в а д т н и н г у т г а н и н и ^ам б и л м а й д и , ч а р ч а г а н и н и
х,ам м у т л а д о с е з м а й д и .
Х и с с и ё т н и н г у з и г а х о с х у с у с и я т л а р и х^м м а в х у д . Т е з т а ъ с и р -
лани ш , с о в у ц л и к , т е з ё р д а м
1
$ л и н и чузиш ва бо ш далар шулар х у м л а -
с и г а к и р а д и .
И рода н и м а ? И рода б у - о н г л и равишда киш ининг у з х ,а ракат в а
ц и л и д л а р и н и ички в а ташди ди й и н ч и л ик л ар н и е н г и б б о и д а р а билиши- 
д и р . Ирода т а б и а т и г а
н и с б а т а н турли д а р а ш ла р м авжуд. Ацлий 
н у ц с о н л и б о л а л а р д а и р о д а к у р и н и ш л а р и, с и ф а т л а р и к е с к и н б у з и л г а н
б у л а д и . Ирода б у з и л и ш л а р и г а а б у л и я , г и п о б у л и я ва г и п е р б у л и я х,о- 
л а т л а р и н и к у р с а т и ш м у м к и н . А б у л и я д а б о л а л а р д а д е я р л и и р о д а в и й
х ,о л а т л а р б У л м ай д и, и р о д а с и з л и к намоён б у л а д и . Г ип о б у л и яд а о с а ,
и р о д а в и й х ,о л а т л а р п а с а й г а н б у л а д и . Г и п е р б у л и я д а э с а и р о д а ^ о -
л а т л а р и . к у ч а й г а н д е к т у ю л а д и . Тузилиш ига к у р а , с о д д а ва м у р а к к а б
и р о д а в и й х ,а р а к а т л а р м а в ж у д . ! ^ с д а г и н а
м а д с а д дуйиш ва уни б а ж а -
риш с о д д а и р о д а в и й х , а р а к а т л а р г а ми со л б у л а д и . Мацсад к,Уйиш, уни 
а н г л а ш , режалаштириш в а упи бажаришдан и б о р а т б у л г а н ж а р аённ и
м у р а к к а б и р о д а в и й х(а р а к а т л а р д е й и л а д и . д е м а к , д е я р л и к у п ч и л и к
а д л и за и ф б о л а л а р н и н г и р о д а в и й х ,а р а к а т л а р и с о д д а и р о д а в и й х ,а р а к -
к а т л а р г а к и р а д и . Ш ахсн инг и р о д а в и й х у с у с и я т л а р и г а ; н а д с а д г а
м у в о ф и ц л и к , т е з х,ал ц и л а олиш лик, 
тириищодлик., и н т и л у в ч а н л и к , 
ч и д а м л и л и к , м у с т а ц и л л и к ва б о и д а л а р к и р а д и . И родан ин г яна бошда 
с и ф е т л а р и :
1
; а х ,р а ц о н л и к , к ^ р р у ш с л и к , и н т 'и зо м л и ли к , к а б и т о м о н л ар и
х,??' б с р к и , б у л а р к у п к н ч а б о л а л а р д а и н д и в и д у а л
мазмун к а с б э т а д и .

---

Умумий п с и х о л о г и я д а х ;и с -т у й г у л а р олий ва цуйи т у р л а р г а
б у л и н а -
д и . Олий с е з г и л а р д а маънави й з ^ т и ё ж л а р н и н г цондирилиши ц а з а р д а
т у т и л с а , tyjc- т у й г у л а р д а э с а о р г а н и к эх,тиёж ларни нг цондирилиши 
т у ш у н и л а д и . Х р с - т у й г у л а р и н т е л л е к т би лан х,ам б о г л и з д и р . А р и с т о ­
т е л ь "хох ,л аш-фикрлар о т а с и д и р " д е б т у ш у н т и р а д и . П сих и атр Ганнуш­
ки н " Х р с - т у й г у л а р н и н г
aiyi у с т и д а н х,укмронлиги у ч у н , и н т е л л е к т
за и ф булиши к е р а к " - д е г а н э д и . Д ем ак, ац ли заи ф б о л а л а р н и н г
х ,и с - т у й г у л а р и н и н г ycT yiiлик цнлиши таби и й э к а н . С а б а б и , у л а р
а ц ли з а р а р л а н г а н к у . Ацли з аи ф б о л а л а р д а г и х ^ с - т у й г у л а р н и ац ли й
жих,атдан бош ^ариииинг бушлиги о ц и б а т и д я у л а р д а в и к д о н , б у р ч ,
х а в о б г а р л и к к а б и маънавий х,исларнинг яхши р и р о х л а н м а с л и г и ю з а г а
к е л а р э к а н . Турли ж ар о х ,атлар , ^ам д а бош м и ян и нг т у р л и к а с а л л и к -
лари н а т и ж а с и д а
а:<;ли заи ф б о л а л а р каИ фиятида у з г а р и ш л а р уч р аб
т у р а р э к а н . Эйфория-ацли з а и ф б о л а л а р к а й ф и я т и н и н г у с т у н л и г и д и р .
Б у б о л а л а р бир о р фандан ц о н и ц а р с и з бах,о о л с а л а р , ёк и нож? я ц и л и ц -
лари у ч у н сипфдан чи ц арили б ю б о р и лс а л а р х,ам, х о х о л а б к у л и б т у р а -
д и л а р . Б а ъ з и ацли з аи ф
б о л а л а р д а
а п а т и я х,олатлари к у з а т и л а д и .
Б и р о р н а р с а г а ц и з и ц м а й д и л а р , рух,ан тушкун х,олатда б у л а д и л а р .
к у п ч и л и к м уаллифлар ацли з а и ф , б о л а л а р д а т а ш а б б у с н и н г е т и и ш а с л и -
гини к У р с а т а д и л а р . Бу х,ам у л а р д а г и и р о д а в и й с и ф а т л а р н и н г е т а р л и
э м а с л и г и н и н г бир б е л г и с и д и р . Ёрдамчи м а к т а б х о д и ы л а р и , о т а - о н а -
л а р н и н г Уз в а ц т и д а г и т и н и м с и з , с а м а р а л и мех ,натлар и э в а з и г а а ц -
ли за и ф б о л а л а р д а у л а р ш а х е и д а г и н у ц е о н л а р н и б а р т а р а ф этиш , н и с ­
б а т а н к о р р екц и я л аш мум ки н.
1
.
С а в о л вй топширицлар
I . Ацли заиф б о л а л а р н и н г ^ и с с и ё т х у с у с и я т л а р и
х,ацида 
г а п и р и б б е р и н г .
f 
2 . Х исси отн и н г ацли за и ф б о л а х,аётидаги Урни х,адида гапи р и б
б е р и н г .
3 . Хиссий х ,о л атл ар га н им а ла р
к и р а д и ?
4 . Ацли заиф бола и р о д а с и г а х о с х и с л а т л а р н и м а л а р д а н и б о р а т ?
5 . Ацли Заиф б о л а л а р д а и ро д ан и к о р р е к ц и я л а ш н и н г и м к о ни я тл а р и
х,а^ида г ап и р и б б е р и н г .
6 . Х р с с и ё т ва и р о д а н и н г а ц ли заи ф б о л а ш ахеи ни нг и а к л л а н и ш и -
д а г и
ах,амияти н им алард ан и б о р а т ?

---

100
А д а б и ё т л а р
1 . Рубинштейн С . Я . П сихолог ия у м с т в е н н о о т с т а л о г о школьни­
к а .
М ., 1 9 8 6 , 1 6 0 - 1 7 0 = О е т л а р .
2 . В и н о гр ад о в а А . Д . Практикум по п с и х о л о г и и у м с т в е н н о о т с ­
т а л о г о р е б е н к а . , М ., 1 9 8 5 , 115 -1 2 0 = б е т .
3 . Вох(идов М. 1 9 8 2 . , Б о л а л а р п с и х о л о г и я с и , Т ош кент, 1 8 6 -
202= б е т л а р .
i
4 . Б о г о с л о в с к и й В . В . Обшая п с и х о л о г и я . , М ., 1 9 6 1 , 2 9 3 - 3 3 2 =
б е т л а р .
5 . К рутецки й В . А . П с и х о л о г и я . , М ., 1 9 8 0 , , 1 8 6 - 2 1 2 = б е т л а р .

---

14= ' Б 7 Л И M . 
AiyiH ЗАИФ БОЛАЛАР ХАРАКТЕРИНИНГ 
ХУСУСИЯТЛАРИ
Х а р а к т е р рух,ий ф а о л и я т н и н г у з и г а х о с т у з и л и ш и д и р к и , бунда 
ш а х е н и н г ижтимоий х у л ^ и ,
одам лар б илан м у о м а ла с и д а к у з г а т а ш л а ­
н а д и . К у н д а л и к
х;аётда одам ларни э г о и с т ёки ж ам оачи , гамхУ р ёки 
ш а ф ц а т с и з , му омалал и ёки цУпол, т а ъ с и р л а н у в ч а н ёки т в ъ с и р л а н м а й -
д и г а н , цУрцмас ёки вах,имачи, к а м т а р ёки м а ц т а н ч о ц , ц и з и э д о н бки 
с о и у ц к а б и т о и ф а л а р г а а ж р а т а м и з . Мано ш уларнин г узидат! к у р ин и б
т у р и б д и к и , х а р а к т е р бир бутун х ,о л а т д и р . Х а р а к т е р д а а с о с и й , цал 
ц и л у в ч и ролни кишининг х ,иссий -ирода с и ф а т л а р и у и н е й д и . Х а р а к т е р
с е к и н - а с т а билиб бориш ж а р а ё н и д а , а м алий
ф а о л и я т д а ш а к л л а н и б , 
такомиллаш иб б о р а д и , ф а о л и я т н и н г т у р л и - т у м а н л и г и киши х а р а к т е р и -
н и н г к е н г л и г и н и , кучини б е л г и л а й д и . Маълум к о н к р е т
о д а м ни н г 
х а р а к т е р и у н и н г яшаш т а р з и билан б е л г и л а н а д и . Шуни алох,ида 
ц а й д цилиб утиш Уринлики, киш ининг х а р а к т е р и б о л а л и к д а , б ш ли кда, 
У с м и р л и к д а , б а л о г а т ёшида ва ц а р и г а н д а бир хи л ту е к а с б э т м а й д и . 
Х а р а к т е р н и н г шаклланишида т у г а е ва о р т т и р и л г а н х и с л а т л а р а ж р а т и -
лиши мум кин. Б у Уринда а л б а т т а х,ар бир кишининг м а р к а з и й а с а б
т и з и м и н и н г т и п л а р и ^аы Уз т а ъ с и р и н и Утказишини а й т и б утиш Уринли. 
Х,атто, п р а к - ц о н томир т и з и м и , о в ц а т х,азм ^илиш, э н д о кр и н ти зими 
х,ам у ёк и бу да р а ж а д а киши х а р а к т е р и н и н г йшклланишига т а ъ с и р к,и- 
л а р э к а н . Х а р а к т е р н и н г ифодали б е л г и л а р и х,ам б о р . Б у н г а х ,а т т и -
^ а р а к а т л а р , н у т ц , киши м им ика си, п ан том и м и каси ^ам к и р а р э к а н .
Б и р о в л а р к у п г а п , биров лар кам r a n , б и р о в л а р ^ а р а н г л и н у т ^ а ,
яна б и р о в л а р ж а р а н г с и з н у т э д а э г а л а р . Энг а с о с и й к у р с а т к и ч , х а ­
р а к т е р н и н г шахе таищи ц и ё ф а с и г а , курини ш ига мух,р каб и босилишидир, 
Айрим киш иларнинг ю зларид аги ажинлар маълум ёш б е л г и с и б У л м а с д а н , 
-б алки шу киши х а р а к т е р х и с л а т л а р и н и н г у з и г а х о с б е л г и с и б у л с а
ажаб э м а с , Эътибор б ер и н г! Б и р о в л а р н и н г к у з б и л а н , юз б и л а н
к у л г а н и н и к у р г а н м и с и з ?
куз 
^ а л б о й н а с и дей и ш ади . х а ц и ц а т а н х,ам 
к у з х,ар бир кишининг х а р а к т е р х у е у с и я т л а р и н и очиб б е р а р э к а н . Шу 
н а р с а ц и з и ц к и , х,ар бир кишининг х а р а к т е р х и с л а т л а р и у н и н г в риш - 
т у р и ш л а р и д а , т а н а х,олатини т у т и б туришида х,ам к у з г а т а ш л а н а д и .
М ас а л а н , " Б у р н и" к у т а р и л г а н о д а м л а р д а г а в д а о р ц а г а т а ш л а н г а н 0 J -
л а д и , к а м т а р о дам ларда э с а , г а в д а о л д и н г а т а ш л а н г а н , бош о л д и н га
э г и л г а н , к у з г а таш ланм асликка х ,ар ак ат к и л а д и л а р . Л а г а н б а р д о р ,
хуш омад гуй о д ам л ар н и нг бутун т а н а с и о л д и н г а т а ш л а н г а н . Б у о д а м -
л а р н и н г юз х,олатларини и фодалаб у тириш ни нг х,ожати flyiyinp. Шахе-

---

п и н г юриш х у с у с и я т л а р и , дул х ,ар ак атл ар и х,ам маълум д а р а ж а д а
у н и н г х а р а к т е р и а и б е л г и л а р э к а н , Аммо, х,ар доиы х,ам ю дори даги 
б е л г и л а р саыииий б у л м а с л и г и мум кин. Киши х а р а к т е р и у н и н г х,аёт 
т а р з и г а х^ы т а ъ с и р э т а д и . Х аётда д а т т и д х а р а к т е р л и л а р ва юм- 
шод х а р а к т е р л и л а р у ч р а й д и . Х а р а к т е р тузилишида мазм ун ва шаклни 
фардлашимиз 
к е р а к . Шаклланиб б у л г а н х а р а к т е р д а ишонч к а т т а pojj 
УйнаНди. Киши х а р а к т е р и д а у н и н г дизицишлари в а эх,тиёжлари х,ам 
маълум р ол у и и а й д и . Бир киши яшаш учун е с а , иккинчи бир киши 
ейиш у ч у н яшаши мум кин. А л б а т т а ,
бун и н г мох,пяти м а ъ л у м д и р . 
Х а р а к т е р д а с ? з с и з и н т е л л е к т х,ам маълум р ол у й н а й д и . Адлий мех,- 
н а т о д а т л а р и , р е ж а л и л и к , д у н т , ю за ки л и к, ва бош далар х,ам м у с -
т а х , к а м л а н и б , х а р а к т е р х и с л а т л а р и г а айла ни б бориши мум ки н. Киии 
х а р а к т е р и н и н г шаклланишида и р о д а жуда к а т т а ах,а м и ятга з г а . Чун­
к и , и р о д а шаклланиши б и л а н х а р а к т е р мустах,кам ланиб б о р а д и .
Б о л а л а р
х а р а к т е р и н и н г шаклланишида х ,и с с и ё т л а р , т е м п е р а м е н т х,ам 
маъцум р о л у и н а й д и . Маълум бу л и ш и ч а, х а р а к т е р н и н г т а б и и й а с о с и -
ни т е м п е р а м е н т ташкил д и л а р э к а н . Б у э с а , м а р к а з и й а с а б т и з и м и -
н и н г т и п л а р и д а н ап о ён б у л а д и . Х а р а к т е р н и н г ижобий ва с а л б и й х и с.- 
л а т л а р и булиши мум кин. Ижобий х а р а к т е р х и с л а т л а р и г а : а х л о д и й ,
и р о д а в и й , ва циссий х и с л а т л а р н и киритиш муыкин. Ахлодий х а р а к т е р
х и с л а т л а р и у з и ч и г а э ъ т и б о р л и л и к н и , с е з г и р л и к н и о л с а , и р о д а в и й
х а р а к т е р х и с л а т л а р и г а э с а , т е з х,ал дила олии!, х а р а к а т ч а н л и к ва 
иш ончлилик к и р а д и . Хиссий х а р а к т е р х и с л а т л а р и г а т е з т а ъ с и р л а н и ш , 
юмщодлик к и р а д и . Х а р а к т е р д а типик ва и н д и в и д у а л х^олатлар х,ам 
б у л а д и . Бош миян инт т у р л и к а с а л л и к л а р и х,ам шахе х а р а к т е р и н и н г
маълум д а р а ж а д а , у з и г а х о с т а р з д а шаклланишига с а б а б б у л а р э к а н .
* 
Х а р а к т е р г р е к т и л и д е г и с у з б у л и б , " б е л г и " , " х у с у с и я т " , " х и с -
л а т " к а б и м аъ н оларн и б и л д и р а д и . Шахснинг у з а г и н и ташкил э т у в ч и
бу муаммони Урганиш, б а ё н этиш ,>зига х о с т а р и х г а э г а . Турви д а в р -
л а р д а бу м а с а л а г а т у р л и ч а т а ъ р и ф бериб к е л и н г а н . Х а р а к т е р н и н г ю до- 
р и д а б е р и л г а н т а ъ р и ф л ар и д ад им г р е к олимлари т ом онид ан б е р и л г а н .
Х а р а к т е р д а а л ох,ид а, и н д и в и д у а л си ф а т л а р очиб б е р и л а д и к и , б у л а р
ш а х с н и н г х у л д и г а , д и л и д л а р и г а т а ъ с и р э т а д и . Шу. б и л а н б и р г а х а ­
р а к т е р , и н с о н н и н г ижтимоий х у л д х и с л а т л а р и д и р . Хар бир кишига 
х о с б у л г а н х у л д , у н и н г атр о ф -м у х ,и т билан а л о д а с и х а р а ё н и д а
ш а к л л а н и б б о р а д и . Х а р а к т е р инсон ф а о л и я т и н и и г р а н г - б а р а н г л и г и - - 
д а н , т р а с с у р о т л п р д о и р а с и д ь п келмб ч и д а д и . '/а р бир шахснинг 
х а р а к т е р ]П
1
п о е з д а наълуы д а р а ~ :а д а ’ унин г т а б п е т а и тузилиши х,аи

---

и аълуы р о л у й и а й д и . Х у с у с а н , б о л а н а с л и й йул о р ц а л и мия тузи лиш
х у с у с и я т л а р и н и , р е ц е п т о р , х,а р а к а т а ъ з о л а р и н и н г и а ъ л у ы х у с у с и я т -
л а р и н и , а с а б ти зи м и н и н г ф у н к ц и о н а л ту з и л и ш и н и , >^аыда у ё к и бу 
д а р а ж а д а а с а б ти зи м и н и н г э г и л у в ч а н л и г и ва х > а р ак атч ан л и ги ни х,аи 
о л ар э к а н . Шахенинг ривожи д а в о м и д а н а с л и й й у л б и л а н б е р и л г а н
айрим а н а т о ш к - ф и з и о л о г и к м о й и л л и к л а р у з г а р и б бориши м у м ки н.
Шу с а б а б л и н а с л и й йул б илан б е р и л г а н б е л г и л а р н и шахе т а р а н д а ё т и -
н ин г в а шаклланишинииг д и а л е к т и к б и р л и г и д а ц а р а м о ц д а р к о р . Ха­
р а к т е р ш а х е н и н г атроф-м ух,и т б и л а н ф а о л б о г л и ц л и г и н а т и ж а с и д а
' 
ш акл л ани б б о р а д и . !.’ух,ит х а р а к т е р н и н г ш аклланиш и га х,ал ц ил у в ч и
т а ъ с и р к и л и б , тУгма табииП шахеий с и ф а т л а р н и н г ю з а г а чиципшга 
т а ъ с и р э т а д и . Шахенинг т у г м а
м о й и л л и к л а р и н и юк;ори б а х ,о л а м а с л и к
к е р а к . ' И н с о н ташци олам ц о н у н л а р и н и а н г л а б е т г а ч , у з х,аёт т а р з и н и
ва х у л ^ и н и у з г а р т и р и и и м у м к и н . ,
Лцли за и ф б о л а л а р д а у л а р х а р а к т е р и н и н г ш ак л л а н и ш и га т а ъ с и р
э т у в ч и а н а т о м о - ф и з и о л о г и к " и м к о н и я т л а р " мав:ь;уд. Б у л а р г а олий 
а с а б т и з и ы л а р и д а г и б у з и л и ш л а р , а с а б ж а р а ё н л а р и н и н г б у ш л и г и , 
у л а р п и н г
T y p F y n
э м а с л и г и , х ,а р а к а т ч а н л и г и н и н г норма л э ы а с л и г и к и ­
р а д и . Б у л а р д а н т аш ц ар и, бу б о л а л а р д а э н д о к р и н т и з и м к а с а л л и к л а -
р и , рух,ий к а с а л л и к л а р и д а в о м э т у в ч и х ,олатлар х,ам у ч р а й д и . Б у л а р -
н ин г б а р ч а с и б о л а х а р а к т е р и н и н г маълум д а р а ж а д а ш акллан и ш и га 
т а ъ с и р э т а д и . Х а р а к т е р ш акллани ш и га маълум д а р а ж а д а д а в о м
э т а ё т г а н к а с а л л и к л а р и j^bm т а ъ с и р э т а д и . О л и г о ф р е н о п с и х о л о г и я д а
б у к а б и м а с а л а л а р е т а р л и ч а У р г а н и л м а г а н . Ёрдам ч и м а к т а б т а ж р и б а -
л а р и н и н г к У р с а т и ш и ч а , к а с а л л и к л а р и д а в о м э т у в ч и д е л е н и и л х ,о л а т и - 
д а г и б о л а л а р д а б а ъ з а н бир к а с а л л и к ш ш г т у р л и а с о р а т л а р и н и у ч р а -
тиш м у м к и н . М а с а л а н , т у т ц а н о г и б о р б о л а л а р д а ц а й с а р л и к , к е к
сацлаш х и с л а т л а р и кич ик м а к т а б ёш л ар и д а у ч р а с а , б о л а л а р юцори 
с и н ф л а р г а у т г а ч , бу б о л а л а р д а х у ш о м а д г у й л и к , п е д а н т и з м ^ х и с л а т -
ларини куриш мумки н. Шу б и л а н б и р г а бу б о л а л а р д а м и ж г о в л и к х^м 
н ам оён булиши мумки н. Бош м и я с и г и д р о ц е ф а л и я к а с а л и б и л а п о г р и -
ган б о л а л а р д а ё л г о н гапи риш , т е з т а ъ с и р л а н и ш , м а ц е а д г а мупофиц 
х ^ р а к а т ц и л м а с л и к , каб и с а л б и й х а р а к т е р х и с я а т л а р и к у з г а т а ш л а -
н а д и . Мена и у л а р с а б а б л и т а б и и й с а в о л т у т л а д и . Лцли я аиф б о л а ­
лар ш а х е и н и н г ривожида ва шаклланисш дп к а с а л л и к ц а н д а й р о л У й - 
н а й д и ? Шуни т а ъ к и д л а б утиш у р и н л и к и , ХдИ'и^атап х,ар б и р к а с а л л и к
а с а б г а . р а о п л а р н ш ш г д и м а м и к а с и г а маълум дар:';.-л*, до с т л ^ и й т а ъ с и р
р т а д и . Тут'-Ш
101
-;ли б о л а л а р о г п п