A. I. To’rayev, F. F. Axrorov, M. M. Rahmatov

 
 
 

---

62 
7-MAVZU: QORAXONIYLAR DAVLATINING 
DAVLAT BOSHQARUV TIZIMI, HARBIY VA SIYOSIY 
TARIXI. QORAXONIYLARNING SIYOSIY TARIXI. 
 
Reja. 
1. Qoraxoniylar davlatining davlat sifatida shakllanish tarixi. 
2. Qoraxoniylarning boshqaruv tizimi. 
3. Qoraxoniylar harbiy san’ati tarixi. 
4. Qoraxoniy xoqonlarning hukmronlik yillari. 
Tayanch iboralar: 
Qoraxon, Bug’roxon, kichik xoqon, eloqxon, agichi, jantdor, ulkan 
cherik, yatan, soqim, cho’ram, bek, tekin, imom, Kitob al-kamin fi-
tarix,
 
yalavoch. 
Qoraxoniylar davlating siyosiy tarixi. 
X asrning ikkinchi yarmiga kelib ichki ziddiyatlarning ko’payishi 
va keskinlashuvi natijasida Somoniylar davlati kuchsizlana boshladi. 
Somoniylarga tobe bo’lgan viloyatlarda, ayniqsa, Xurosonda ular 
hokimiyatiga qarshi ko’tarilgan isyonlar toj-u-taxt uchun uzluksiz olib 
borilgan kurashlar Somoniylar davlati inqirozini yaqinlashtirgan edi.
1
Bunday vaziyatdan Yettisuv va Qoshg’arda yashovchi turkiy qabilalar 
unumli foydalandilar. Chunki, X asrning ikkinchi yarmiga kelib bu 
hududlardagi turkiy qabilalar-qarluqlar, chigillar, yag’molar va boshqa 
o’zlarining kuchli feodal davlatlarini tuzishga muvaffaq bo’lgan edilar.
Qoraxoniylar turkiy qavmlar ekanligi aniq bo’lsada, ularning 
kelib chiqishi haqida aniq ma’lumotlar yo’q. Ammo, ular o’z 
sulolalarini “Afrosiyob avlodi” deb ataganlari hamda Qoraxoniylar 
chigillar yoki qarluqlar qavmiga mansubligi haqidagi nuqtai nazar o’rta 
asrlar davri tarixining ko’pchilik tadqiqotchilari tomonidan e’tirof 
etiladi.
2
Qoraxoniylar islom dinini Horun Bug’roxon davrida qabul qilgan. 
Ayrim yozma manbalarda u Bug’roxon at-Turkiy deb nomlanadi. Misol 
uchun, Ibn al-Asir o’zining “Kitob al-kamin fi-tarix” asarida ma’lumot 
berishicha Qoshg’ar, Bolasog’undan to Chan (Xitoy) chegarasigacha 
bo’lgan yerlar Bug’roxon at-turkiy hukmronligida bo’lgan. 
1
Эшов.Б. Ўзбекистон давлатчилиги ва бошқаруви тарихи. -T.: 2012. -Б.171. 
2
Ўша жойда, -Б.172. 

---

63 
Butun Tyanshan va Yettisuvni egallab bo’lganidan so’ng 
Qoraxoniylar somoniylar davlati tarkibida bo’lgan Movounnahrga ham 
harbiy yurishlar uyushtira boshladilar va tez orada Farg’ona va Isfijob 
(Sayram)ni bosib olishga erishadilar. 990-992-yillarda Qoraxoniy 
Horun (Hasan) Bug’roxon Somoniylarga tegishli bo’lgan O’rta 
Osiyodagi mulklarning kattagina qismini bosib oldi. Qoraxoniylar 
Buxoroga bir necha bor yurishlar olib bordilar. Mazkur maqsad 
yo’lidagi birinchi urinish 992-yili ro’y beradi.
1
Bug’roxon Buxoroni 
egallaydi. Shu yilning o’zida Bug’roxon dardga chalinib vafot etadi, 
uning qo’shinlari esa Buxoroni tashlab ketadi.
2
Manbalarning ma’lumot 
berishicha, Somoniylar davlatida katta ta’sirga ega bo’lgan turk 
lashkarboshisi, Xuroson hokimi Abu Ali Sinjuriy va yana bir 
lashkarboshi Balx hokimi ochiqdan ochiq Qoraxoniylarga yon 
bosadilar. Ya’ni, Sinjuriy Hasan Bug’roxon bilan muzokara olib borgan 
bo’lsa, Foyiq Raboti Malik yaqinidagi Bug’roxonga qarshi jangda, har 
tomonlama ustunlikka ega bo’lishiga qaramay taslim bo’ladi. Hasan 
Bug’roxon Samarqand va Buxoroni egallagach, kasalligi tufayli 
urushni davom ettira olmasdan Qoshg’arga qaytishda, yo’lda 
Qo’chqorboshi degan joyda 993-yilda vafot etadi. 
Hasan Bug’roxon vafotidan so’ng ulug’ xon (Qoraxon) 
lavozimini, uning jiyani Ali ibn Muso egallaydi. Ammo u uzoq vaqt 
taxtga o’tira olmadi. Taxtni Qoraxoniy Nasr Eloqxon egalladi. 
Somoniylar davlatidagi ichki nizolarni, somoniy hukmdorlari va Turk 
lashkarboshilari o’rtasidagi kelishmovchiliklarni diqqat bilan kuzatib 
turgan Qoraxoniylar 996-yilda Nasr Eloqxon boshchiligida Buxoroga 
yangi yurishlar uyushtirdilar.
3
Somoniy hukmdori Nuh II G’azna 
hokimi Sabuqteginni yordamga chaqiradi. Balxda katta qo’shin bilan 
yetib kelgan Sabuqtegin Kesh va Nasaf oralig’ida joylashib, o’z 
qo’shinlari bilan kelib qo’shilishini so’rab Nuh II ga elchi yuboradi. 
Lekin o’z “vassali” ga uncha ishonmagan Buxoro hukmdori o’z vaziri 
O’zayrining fikriga qo’shilib bu taklifni rad etadi va Sabuqteginning 
o’zini Buxoroga chaqiradi. Bundan ranjigan Sabuqtegin o’g’li 
Mahmudni 20 minglik qo’shin bilan Buxoroga jo’natadi. O’zi esa Nasr 
1
Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. -T.: “Шарқ”, 2000. -Б.104. 
2
Баракаев.Ж, Ҳайдаров.Й. Бухоро тарихи. -T.: “Ўқитувчи”, 1991. -Б.43. 
3
Асқаров.A. Ўзбекистон халқлари тарихи. -T.: “Фан”, 1992. -Б.117. 

---

64 
Eloqxon bilan muzokaralar olib borib, Qoraxoniylarga Somoniylarga 
tegishli bo’lgan shimoliy hududlarni taqdim etadi.
Shunday qilib, 1005-yilga qadar Somoniylar va Qoraxoniylar 
o’rtasida ko’plab urushlar bo’lib o’tdi va o’sha yili so’nggi Abu 
Ibrohim Ismoil Muntasirning Buxoroni ozod etishdagi harakatlari 
muvaffaqqiyatsiz yakunlandi va Somoniylar siyosiy tarix sahnasidan 
tushib ketdilar. Xullas, XI asr boshlarida Qoraxoniylar davlati 
Amudaryoning yuqori va o’rta oqimlaridan to Yettisuv, sharqda esa 
Tarim daryosigacha bo’lgan hududlarni o’z ichiga olgan edi. Ayrim 
olimlarning fikricha, shu vaqtdan boshlab Qoraxoniylar Buxoro, 
Samarqand va umuman, Amudaryogacha bo’lgan hududlarni ham 
boshqara boshlaganlar. Siyosiy jihatdan olib qaraganda, XI asr 
boshlarida Turkiston bir qancha siyosiy kuchlar tomonidan idora 
etilgan. Sharqiy Turkiston, Toshkent, Isfijob, Farg’ona, Samarqand, 
Buxoro, 
Chag’aniyon, 
Xuttalon 
viloyatlari 
Qoraxoniylar, 
Amudaryoning chap qirg’oq yerlari to G’aznagacha, Xuroson, Seyiston 
viloyatlari G’aznaviylar, Xorazm esa Xorazmshohlar, Orol dengizidan 
sharq va shimoldagi yerlar O’g’uzlar ittifoqi tomonidan boshqarilar edi.
Qoraxoniylarning Movarounnahrdagi hukmronligi 200 yil davom 
etadi. Somoniylarga tegishli bo’lgan yerlarni egallash jarayonida 
Qoraxoniy 
boshqaruvchilari 
vaqtinchalik 
bo’lsada 
birlashib 
turkiylarning yirik Qoraxoniy davlatini barpo etadilar. Bu davlat bir 
necha viloyatlarga bo’lingan bo’lib, Nasr Eloqxon hokimlik qilgan 
shijoatli va mohir sarkarda Nasr Eloqxon do’stona munosabatlar 
o’rnatish tarafdori ekanligini bildirib qo’shnisi Mahmud G’aznaviy 
bilan elchilik munosabatlarini o’rnatadi. Ammo bunday munosabatlar 
uzoq cho’zilmadi. Mahmud G’aznaviy shimoliy Hindistonda urush olib 
borayotganidan foydalangan Nasr Eloqxon 1006-yida katta qo’shin 
bilan Amudaryodan kechib o’tib Balx, Tus, Nishopur shaharlarini bosib 
oladi. Shunga qaramasdan, G’aznaviylar Qoraxoniylarni Xurosondan 
haydab chiqarishga muvaffaq bo’ldilar. 1008-yilda Qoraxoniylar yana 
Xurosonga hujum qildilar. Mahmud G’aznaviyning o’zi 500 ta jangga 
o’rnatilgan fillarga ega bo’lgan katta qo’shin bilan Qoraxoniylarga 
qarshi chiqdi va Balx atrofida bo’lgan jangda ularning qo’shinini tor-
mor keltirdi.
1
XI asrning ikkinchi yarmidan boshlab esa qoraxoniylar 
1
Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. -T.: “Шарқ”, 2000. -Б.105. 

---

65 
shu yuz yillikning 40-yillaridan buyon kuchga kira boshlagan boshqa 
bir turkiy sulola-saljuqiylar bilan keskin munosabatda bo’la 
boshlaydilar. Ma’lumki, saljuqiylar XI asrning 40-yili g’aznaviylarni 
mag’lubiyatga uchratib, 50-yillardan esa Xurosondan Bag’dodgacha 
bo’lgan hududni o’zlariga bo’ysundirishga erishgan edilar.
1
Mintaqada hukmronlikka intilish borasidagi bu ikki sulola 
o’rtasida kurashning amaliy ko’rinishi sifatida 1089-yil voqealarini 
keltirish mumkin. Chunonchi, o’sha yili saljuqiy hukmdor Malikshoh 
Buxoro, Samarqand, O’zgan kabi shaharlarda o’z siyosiy hukmini 
o’rnatib, qoraxoniylarga qattiq zarba berishga muvaffaq bo’ladi. 
Sharqiy Turkistonga bostirib kirgan kidanlarni (qoraxitoylar) 1128-
yilda mag’lubiyatga uchratgan, qoraxoniy Ahmad Qoshg’ariy ham 
arslonxon deb atalgan.
2
1137-yil qoraxoniylar Xo’jand atrofida 
qoraxitoylardan yengiladi. Xususan, qoraxoniylar tarix sahnasidan 
ketishi 1213-yilda yuz berdi. Buni xorazmshohlar Sulton Muhammad 
amalga oshiradi.
3